آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در نامه ای به امام حسن(ع) او را به رعایت «احتیاط» توصیه کرده و می فرماید: «در راهى كه ترس از گمراهى در آن است قدم مگذار؛ چه اينكه خوددارى كردن به هنگام بيم از گمراهى بهتر از آن است كه انسان خود را به مسيرهاى خطرناك بيفكند». احتياط در موارد مشكوك از اصول مسلّم مذهب ماست و گاهي واجب و گاهي مستحب است و ريشه آن، حكم عقل است. به طور خلاصه بايد گفت: احتياط اگر به افراط كشيده نشود در همه جا و همه چيز ـ خواه در امور معنوى و يا امور مادى ـ كارى عاقلانه و منطقى است.

امام علي(علیه السلام) در بخشی از نامه 31 «نهج البلاغه» - خطاب به امام حسن(علیه السلام) - می فرماید: (در راهى كه ترسِ گمراهى در آن است قدم مگذار چه اينكه خوددارى كردن به هنگام بيم از گمراهى بهتر از آن است كه انسان خود را به مسيرهاى خطرناك بيفكند)؛ «وَ أَمْسِكْ عَنْ طَرِيقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلَالَتَهُ، فَإِنَّ الْكَفَّ عِنْدَ حَيْرَةِ الضَّلَالِ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ الْأَهْوَالِ».
این جمله «أَمْسِكْ...» به رعايت احتياط در شبهات اشاره دارد كه يكى از اصول مسلّم عقلانى است؛ هرگاه انسان در برابر دو راه قرار گرفت: راهى روشن و خالى از اشكال و راهى مجهول و تاريك، عقل مى گويد هرگز در چنين راهى گام مگذار كه ممكن است سرانجام شومش دامانت را بگيرد و اگر هم به مقصد برسى با ترس و وحشت و اضطراب خواهد بود. در راهى گام بگذار كه با اطمينان و آرامش تو را به مقصودت مى رساند.
احتياط در موارد مشكوك يكى از اصول مسلّم مذهب ماست كه در بعضى از موارد واجب و گاه مستحب است. ريشه احتياط، حكم عقل است كه در علم اصول به عنوان دفع ضرر محتمل است كه در وجوب آن به طور مطلق يا با بعضى قيود و شروط بحث است. قابل توجّه اينكه همين مسئله در علم كلام و عقايد به عنوان پايه تحقيق در مسائل مذهبى و مبدأ و معاد شناخته شده و تحقيق درباره وجود خدا و معرفة الله را بر همين اساس مى گذارند كه تركِ تحقيق، احتمال ضررهاى عظيمى را در پى دارد. به همين دليل عقل حكم مى كند كه فرد به تحقيق بپردازد.
امام(عليه السلام) در تعبيرى كه در اين فقره داشت اين اصل را كاملا مستدل ساخت و بعد از آنكه به فرزندش دستور فرمود از مسيرهايى كه خوف ضلالت در آن است بپرهيزد؛ زيرا پرهيز در اين گونه موارد بهتر از آن است كه انسان گرفتار حوادث هولناك و وحشتناك شود.
در روايات زيادى، از جمله حديث معروف پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به آن اشاره شده است آنجا كه مى فرمايد: «دَعْ مَا يُرِيبُكَ إِلَى مَا لَا يُرِيبُك‏َ»(1)؛ آنچه تو را به شك مى افكند رها كن و به سوى راهى برو كه در آن شك و ترديد ندارى». در حديث ديگرى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، امور زندگى انسان ها را به سه قسم تقسيم مى كند: «بخشى بيّن الرشد كه سالم بودنش آشكار است و بايد از آن تبعيت كرد و بخشى بيّن الغىّ كه ناسالم بودنش آشكار است و بايد آن را رها و بخشى كه مشكل و مشكوك است كه بايد آن را رها نمود و به خدا واگذار كرد».(2)
اصولا احتياط اگر به افراط كشيده نشود در همه جا و همه چيز ـ خواه در امور معنوى و يا امور مادى ـ كارى عاقلانه و منطقى است.(3)