آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره خوشحالي ها و ناراحتي هاي انسان می فرماید: «انسان گاه مسرور مى شود به سبب رسيدن به چيزى كه هرگز از دستش نمى رفت! و ناراحت مى شود به سبب از دست دادن چيزى كه هرگز به او نمى رسيد، حال كه چنين است شادى و سرور تو بايد براى چيزى باشد كه در مسير آخرت به دست آورده اى و تأسّف و اندوهت به سبب امور معنوى و اخروى باشد كه از دست داده اى، بنابراين آنچه از دنيا به دست آورده اى زياد به آن خوشحال نباش و آنچه را از دنيا از دست داده اى بر آن تأسّف نخور و جزع نكن؛ تمام همّت خود را براى آنچه بعد از مرگ و پايان زندگى است قرار ده».

در نامه 22 «نهج البلاغه» - که خطاب به ابن عباس و به عبارتی خطاب به تمام رهروان راه حق است - امام علي(عليه السلام) نخست به دو نكته مهم و سرنوشت ساز كه در سراسر زندگى انسان تأثير گذار است اشاره كرده و مى فرمايد: «أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ الْمَرْءَ قَدْ يَسُرُّهُ دَرَكُ(1) مَا لَمْ يَكُنْ لِيَفُوتَهُ وَ يَسُوؤُهُ فَوْتُ مَا لَمْ يَكُنْ لِيُدْرِكَهُ»؛ (اما بعد [از حمد و ثناى الهى] انسان گاه مسرور مى شود به سبب رسيدن به چيزى كه هرگز از دستش نمى رفت! و ناراحت مى شود به سبب از دست دادن چيزى كه هرگز به او نمى رسيد).
مواهب دنيا بر دو گونه است؛ بخشى از آن با سعى و كوشش به دست مى آيد و با سستى و تنبلى از دست مى رود. بخشى ديگر چنان است كه بدون سعى و كوشش در اختيار او قرار مى گيرد و قسمتى چنان است كه به هر حال از دست مى رود، هرچند نهايت سعى و تلاش را بنمايد. بخش اوّل، محدوده اختيارات انسان است و آيه شريفه «وَ أَنْ لَّيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعَى»(2) اشاره به آن دارد؛ ولى بخش دوم، محدوده قضا و قدر حتمى است كه از تحت اختيار انسان بيرون است.
امام(عليه السلام) در حقيقت به اين نكته اشاره مى كند كه بسيارى از چيزهايى كه مايه مسرّت انسان است از بخش دوم است. به هر حال امورى بوده كه طبق قضا و قدر الهى در اختيار او قرار مى گرفته، بنابراين مسرور شدن به سبب آن بيهوده است؛ مثل اينكه كسى به سبب طلوع آفتاب مسرور شود و در نقطه مقابل امورى است كه با هيچ سعى و كوششى به دست نمى آيد و اگر كسى به سبب از دست رفتن آن غمگين شود، بيهوده غمگين شده؛ مثل اينكه براى غروب آفتاب غمگين گردد كه چرا آفتاب چهره خود را پنهان كرد.
مواهب مادّى اعم از اموال، ثروت ها، مقامات و پيروزى ها و همچنين شكست ها، ناكامى ها و از دست رفتن امكانات، در بسيارى از مواقع از همين قبيل است؛ نه آمدنش اختيارى بوده و نه از دست رفتنش، نه آمدنش بايد مايه سرور باشد و نه از دست رفتنش مايه تأسف. هنگامى كه ما از اين ديدگاه به حوادث زندگى خود نگاه كنيم و پيروزى ها و شكست ها را از اين منظر ببينيم، نه پيروزى ها موجب شادى و ذوق زدگى مى شود و نه شكست ها مايه اندوه و غم.
آن گاه امام(عليه السلام) چنين ادامه مى دهد: «فَلْيَكُنْ سُرُورُكَ بِمَا نِلْتَ مِنْ آخِرَتِكَ، وَ لْيَكُنْ أَسَفُكَ عَلَى مَا فَاتَكَ مِنْهَا»؛ (حال كه چنين است شادى و سرور تو بايد براى چيزى باشد كه در مسير آخرت به دست آورده اى و تأسّف و اندوهت به سبب امور معنوى و اخروى باشد كه از دست داده اى). دليل آن هم روشن است مواهب مادى چه اختيارى و چه غير اختيارى به سرعت رو به فنا مى رود و حتى در زمان وجودش قابل اعتماد نيست و دائما در معرض آفت ها و آسيب هاست و محروميّت هاى مادى نيز زودگذر و پايان پذير است؛ آنچه هميشه باقى مى ماند، مواهب اخروى است و آنچه براى از دست رفتنش بايد تأسف خورد، همين مواهب جاودانى است.
امام(عليه السلام) در پايان در يك نتيجه گيرى شفاف و روشن مى فرمايد: (بنابراين آنچه از دنيا به دست آورده اى زياد به آن خوشحال نباش و آنچه را از دنيا از دست داده اى بر آن تأسّف نخور و جزع نكن؛ تمام همّت خود را براى آنچه بعد از مرگ و پايان زندگى است قرار ده)؛ «وَ مَا نِلْتَ مِنْ دُنْيَاكَ فَلاَ تُكْثِرْ بِهِ فَرَحاً، وَ مَا فَاتَكَ مِنْهَا فَلاَ تَأْسَ عَلَيْهِ جَزَعاً، وَ لْيَكُنْ هَمُّكَ فِيمَا بَعْدَ الْمَوْتِ».
در پايانِ اين نامه لازم است توجّه كنيم كه مواهب دنيا بر دو قسم است و مواهب آخرت يك نوع بيش نيست، مواهب دنيا گاه با تلاش و كوشش به دست مى آيد و گاه بدون تلاش و كوشش؛ و به تعبير بعضى: «گر نستانى به ستم مى دهند». از آنجا كه انسان در بسيارى از مواردى كه به نعمتى مى رسد يا از نعمتى محروم مى شود، نمى داند دقيقا از كدام قسم است به همين دليل امام(عليه السلام) مى فرمايد: «به آنچه مى رسى زياد مسرور و شادمان نباش چه بسا از آن نوع مواهبى بوده كه هرگز از دست نمى رفت، همچنين از آنچه محروم مى شوى نگران نباش چه بسا چيزى بوده كه هرگز به دست نمى آمده است؛ ولى تمام همّت خود را براى آخرت بگمار كه آن را جز با سعى و تلاش و كوشش به كسى نمى دهند». همان گونه كه امام(عليه السلام) در جاى ديگر از «نهج البلاغه» مى فرمايد: «لَا تَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَيْرِ عَمَلٍ»(3)؛ (از كسانى نباش كه اميد نجات در آخرت دارد و عمل صالحى انجام نمى دهد).(4)