آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

وجود و حضور خداوند متعال به تصریح آیات قرآن منحصر در هیچ جهت و جای خاصّ نیست و این محدودیّت جسمانی انسان است که او را ناگزیر می کند که برای عبادت در نهایت به جهتی رو کند. دین اسلام نیز از این ظرفیّت در جهت همبستگی و اتّحاد مسلمانان بهره برداری نموده و مسلمانان را مکلّف کرده تا برای عبادت به طرف خانه کعبه به نماز بایستند؛ بنایی که قديمى ترين مركز توحيد است. مسلما بزرگداشت کعبه بزرگداشت توحید و یکتاپرستی و خداپرستی است.

تعیین قبله اقتضای جسمانیّت انسان
خداوند متعال به عنوان وجودی مجرّد محصور در جهت خاصی نیست و از آن رو که وجودی مطلق و نامتناهی نیز هست، نمی توان جایی را تصوّر کرد که در آنجا حضور نداشته باشد. قرآن مجید نیز در آیه 115 سوره بقره به این حقیقت اشاره کرده و می فرماید: «وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»؛ (مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر جای که رو کنيد، همان جا رو به خداست). با این حال این سوال ممکن است به ذهن برسد که چرا هنگام عبادت لازم است رو به یک جهت خاص نمود و نماز را به طرف زاویه جغرافیایی معیّنی به عنوان «قبله» به جا آورد؟

پاسخ این است که نماز خواندن به طرف قبله نه از اين جهت است كه خداوند مكان يا جهت معيّنى دارد؛ بلكه از اين نظر است كه انسان ناچار است هنگام نماز به يک طرف متوجّه گردد.(1) البته اينكه خدا همه جا هست و انسان به هر طرف كه رو كند روى به سوی او نهاده، لزوما اين نتيجه را نمى دهد كه به هر طرف مى شود نماز خواند. كما اينكه خداوند همه زبان ها را مى داند ولى بايد نماز را به زبان عربى خواند و يا اينكه خدا وجودى زمان مند و مقیّد در محدودیّت های زمانی نيست ولى نماز بايد در زمان خاص خودش خوانده شود. با این توضیح می گوییم حالا که به خاطر محدودیّت های جسمانی، انسان ناگزیر به ایستادن به جهتی خاصّی هنگام نماز است، دین مبین اسلام خواسته از اين موضوع حدّاكثر استفاده را براى تكميل عبادت بنمايد و به جا آوردن این عبادت را مشروط به متوجّه شدن به طرف «قبله» نموده است.(2)

به اقتضاء خصوصیت جسمانی انسان، در آموزه های دینی از مسلمانان خواسته شده که به طرف مسجدالحرام نماز بگذارند. برای مثال در آیه 149 سوره بقره می خوانیم: «وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»؛ (از هر جای که بيرون شوی روی خود به جانب مسجدالحرام کن) و یا در احادیث به جا مانده از معصومین(علیهم السلام) نیز سفارش ها و بیاناتی راجع به لزوم به جای آوردن نماز رو به قبله پیدا می کنیم.(3)

البته باید توجه داشت روی آوردن به «قبله» و «کعبه» هنگام نماز ظرفیت ها و دلایل و حکمت هایی دارد که در ادامه برخی از آنها را مرور می کنیم:

تقدّس کعبه، قديمى ترين مركز توحيد
خانه كعبه قديمى ترين مركز توحيد است. این بنای مقدّس به دست حضرت ابراهيم(عليه السلام) تجديد بنا شده و مورد توجه تمام پیامبران الهی بوده است و توجّه به آن، توجّه به خداوند یکتا است. درست است كه خداوند مكانى ندارد اما كسى كه مقابل چنين مركزى بايستد به یاد خدا می افتد و گويا خود را در پيشگاه او حاضر مى بيند.(4) فضیلت کعبه آن چنان است که خداوند متعال در آیه 96 سوره آل عمران بر این نکته تأکید می کند که: (نخستین خانه ای که برای مردم بنا شده همان است که در مکه است. خانه ای که جهانیان را سبب برکت و هدایت است)؛ «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمینَ». کعبه باسابقه‌ ترین معبدی است که در روی زمین وجود دارد و هیچ مرکزی پیش از آن مرکز نیایش و پرستش پروردگار نبوده است. کعبه خانه‌ ای است که برای مردم و به سود جامعه بشریّت در نقطه‌ ای که مرکز اجتماع و محلی پربرکت است ساخته شده است.(5) همچنان که قرآن در آیه 97 سوره مائده به این حقیقت اشاره کرده و می فرماید: (خداوند کعبه را بیت الحرام و وسیله‌ ای برای اقامه امر مردم قرار داده است)؛ «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ». شاید به خاطر همین اهمیت است که امام صادق(علیه السلام) در توصیف جایگاه این بنای مقدّس و ترسیم شأن آن در منظومه اندیشه دینی فرموده اند: «لَا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْكَعْبَةُ»(6)؛ (تا زمانى كه كعبه برپاست دين نيز پايدار است).

توجّه به قبله، مظهر وحدت اسلامی
بر مبنای فقه امامیه نمازهای واجب این قابلیّت را دارند که به جماعت اقامه شوند. با عنایت به این قابلیّت، شارع مقدّس نیز در آن نمازها شرایط و ارکانی را لحاظ نموده تا به‌ واسطه این الزامات نظم در نماز جماعت مسلمین شکل گرفته و نهادینه گردد. مثلا اگر الزام رو به قبله بودن در نمازهای واجبی که به جماعت نیز خوانده می‌ شوند نبود و هرکس به هر جهتی که دلش می خواست نماز می خواند، اقامه نماز جماعت از بنیان به هم می ریخت و جماعت مسلمین دچار تشتّت و درهم ریختگی می گردید. به همین سبب است که توجّه عموم مسلمانان پنج مرتبه در هر شبانه روز به کعبه، روح وحدت و يگانگى را در دل و جان آنها پرورش مى دهد و به وحدت اسلامى و هماهنگى مسلمين جهان كمک مى كند و اجتماعات مختلف اسلامى را از شرق و غرب عالم به هم مربوط مى سازد و شوكت و عظمت آنها را ظاهر مى نمايد و جوهر تعليمات جهانى اسلام را به صورت «وحدت هدف و عقيده» به دنيا نشان مى دهد.(7)

کعبه رمز وحدت مردم و مرکزی برای اجتماع دل ها و کنگره عظیم برای استحکام پیوندهای گوناگون می باشد و مسلمانان در پرتو این خانه مقدّس و مرکزیّت و معنویّت آن می توانند بسیاری از نابسامانی های خود را سامان بخشند و کاخ سعادت خود را بر پایه آن استوار سازند.(8)

به هر حال خداوند متعال هیچ جهتی ندارد و اینچنین نیست که اگر انسان رو به کعبه نبود از خداوند روی برگردانده است. به عبارتی، اگر قبله بخاطر جهت دار بودن خداوند بود در نمازهای مستحبی هم باید رو به قبله ایستادن واجب می شد؛ با اینکه اینطوری نیست. اما در نمازهای واجب که به جماعت باید خوانده شود و نیازمند اتحاد و انسجام است جهت واحد لازم است. بنابراین رو به قبله بودن ارجحیّت می یابد.