آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) با اشاره به آفرینش «امور متضادّ» می فرماید: «نور را ضد ظلمت، و خشكى را ضد رطوبت و گرمى را ضد سردى قرار داد، اضداد را تركيب نمود و موجودات متباين را قرين هم ساخت، امور دور از هم را به يكديگر نزديك كرد و آنها را كه به يكديگر نزديك بودند جدا ساخت». فلسفه اين تضادّ، ايجاد تعادل و از ميان بردن آثار سوء هر يك با ديگرى است.

امام علی(علیه السلام) در بخشی از خطبه 186 «نهج البلاغه» انگشت بر چند مصداق از امور متضادّ گذارده، مى فرمايد: (نور را ضد ظلمت، و رنگ هاى روشن را ضد رنگ هاى تيره و تار، و خشكى را ضد رطوبت و گرمى را ضد سردى قرار داد)؛ «ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ، وَ الْوُضُوحَ بِالْبُهْمَةِ(1)، وَ الْجُمُودَ بِالْبَلَلِ، وَ الْحَرُورَ بِالصَّرَدِ(2)».
بديهى است اين تضادّ، فلسفه اى دارد و آن ايجاد تعادل و از ميان بردن آثار سوء هر يك با ديگرى است. اگر آفتاب، پيوسته در قسمتى از كره زمين بتابد و بخش ديگرى پيوسته در ظلمت فرو رود حيات و زندگى، به زودى برچيده خواهد شد؛ آنچه در معرض تابش آفتاب است از شدّت حرارت مى سوزد و نابود مى شود و آنچه در ظلمت فرو رفته منجمد مى گردد و از ميان مى رود.
آنگاه در ادامه اين سخن به چهار وصف ديگر اشاره كرده، مى فرمايد: (اضداد را با هم تركيب نمود و موجودات متباين را قرين هم ساخت، امورى را كه از هم دور بودند به يكديگر نزديك كرد و آنها را كه به يكديگر نزديك بودند از هم جدا ساخت)؛ «مُؤَلِّفٌ بَيْنَ مُتَعَادِيَاتِهَا، مُقَارِنٌ بَيْنَ مُتَبَايِنَاتِهَا، مُقَرِّبٌ بَيْنَ مُتَبَاعِدَاتِهَا، مُفَرِّقٌ بَيْنَ مُتَدَانِيَاتِهَا».
امام(عليه السلام) در اين بيان اشاره به نكات بسيار مهمّى مى كند كه خداوند در تدبير جهان هستى به كار گرفته است. در بسيارى از موارد جمع بين ضدّين كرده، روح را كه جوهرى است لطيف و ماوراى ماده با جسم خاكى پيوند داده و موجودات مختلف را در كنار يكديگر قرار داده است، همان گونه كه در تركيب بدن انسان و جانوران و گياهان ديده مى شود ده ها فلز و شبه فلز در كنار هم قرار گرفته و تركيبى بديع به وجود آورده اند. جالب اينكه در ميان دو ضدّ؛ مانند قطب مثبت و منفى الكتريسيته، جاذبه و كشش قرار داد، و در ميان دو الكتريسيته يكسان، مانند دو مثبت يا دو منفى، دافعه قرار داده است. در ميان جنس نر و ماده به طور طبيعى جاذبه و در ميان دو هم جنس دافعه قرار داده است.
به اين ترتيب امام(عليه السلام) به چهار بخش از موجودات جهان اشاره كرده است كه بخشى از آنها متضادّند؛ مانند نور و ظلمت و روح و جسم، و بعضى متباينند؛ مانند انواع گياهان و جانداران كه در عين تباين، تضادّى هم با يكديگر ندارند. خداوند در ميان همه اينها الفتى ايجاد كرد.
قسم سوم، آنهايى هستند كه از هم دورند و خداوند آنها را به يكديگر نزديك مى كند؛ مانند همسرانى از دو قوم جداى از يكديگر كه بر اثر عشق و محبّت به هم نزديك مى شوند.
قسم چهارم، امورى هستند كه ذاتاً به يكديگر نزديكند؛ ولى خداوند در تدبير جهان آنها را از هم دور مى سازد؛ مانند كُرات منظومه شمسى كه طبق نظريه معروف، روزى همه در كنار هم بودند؛ اما خداوند آنها را از هم جدا كرد و منظومه شمسى را به وجود آورد، يا اينكه اجزاى تركيبى و برگ هاى گياهان بعد از خشكيدن از يكديگر جدا مى شوند و تبديل به عناصر فعّالى براى پرورش درختان و گياهان ديگر مى گردند، همچنين گاه قطعات ابر را از مناطق مختلف با فرمانى كه به بادها مى دهد به هم پيوند مى زند و باران هاى حيات بخش نازل مى كند و به بادهاى ديگر فرمان مى دهد كه آنها را از هم متلاشى كنند و به جاهاى ديگر بفرستند.
آرى! ربوبيّت و تدبير او چنين اقتضا مى كند كه گاه جمع بين ضدّين كند و گاه متباينين را به يكديگر نزديك سازد؛ زمانى دورها را نزديك و زمانى نزديك ها را دور سازد.(3)