آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) عظمت خدا را در خلقت «مورچه» چنين به تصویر می کشد: «به اين مورچه نگاه كنيد با آن جثه كوچك و اندام ظريفش، با چشم ديده نمى شود و در انديشه نمى گنجد، ولى با اين حال چگونه روى زمين راه مى رود و به روزيش دست مى يابد، ... اگر در مجارى خوراك و در بالا و پايين دستگاه گوارش او و آنچه در جوفش از جوانب دنده ها وجود دارد و آنچه در سر او از چشم و گوش قرار گرفته، بينديشى شگفت زده خواهى شد و از وصف عجايب آن به زحمت خواهى افتاد، پس بزرگ و بلند مرتبه است خداوندى كه در آفرينش اين حشره با او شريك نبوده و هيچ قدرتمندى او را در آفرينش آن يارى نكرده است».

امام علی(علیه السلام) در بخشی از خطبه 185 «نهج البلاغه» درباره مورچه چنين مى فرمايد: (به اين مورچه نگاه كنيد با آن جثه كوچك و اندام ظريفش كه از كوچكى درست، با چشم ديده نمى شود و در انديشه نمى گنجد)؛ «اُنْظُرُوا إِلى النَّمْلَةِ فِي صِغَرِ جُثَّتِهَا، وَ لَطَافَةِ هَيْئَتِهَا، لَا تَكَادُ تُنَالُ بِلَحْظِ الْبَصَرِ، وَ لَا بِمُسْتَدْرَكِ الْفِكَرِ». سپس مى افزايد: (ولى با اين حال چگونه روى زمين [ناهموار و پر سنگلاخ] راه مى رود و به روزيش دست مى يابد، دانه ها را [از راه هاى دور و نزديك] به لانه اش منتقل مى كند و در جايگاه مخصوص نگهدارى مى نمايد، در فصل گرما براى سرما و به هنگام توانايى براى روز ناتوانى ذخيره مى كند)؛ «كَيْفَ دَبَّتْ عَلَى أَرْضِهَا، وَ صُبَّتْ عَلَى رِزْقِهَا، تَنْقُلُ الْحَبَّةَ إِلَى حُجْرِهَا، وَ تُعِدُّهَا فِي مُسْتَقَرِّهَا. تَجْمَعُ فِي حَرِّهَا لِبَرْدِهَا، وَ فِي وِرْدِهَا(1)لِصَدْرِهَا(2)».
آرى، اين موجود ضعيف و ناتوان به قدرى هوشيار است كه راه و رسم زندگى خود را به خوبى مى داند، با اين دست و پاى كوچك، كوه و دشت و بيابان و درخت ها را جولانگاه خود قرار مى دهد و آن دسته از مواد غذايى كه با مزاج او سازگار است از ميان مواد مختلف بر مى گزيند و دانه هاى غذايى را از راه هاى دور و نزديك به لانه خود مى برد؛ دانه هايى را انتخاب مى كند كه از پيچ و خم لانه بگذرد و مشكلى براى عبور و مرور ساير همنوعانش ايجاد نكند. دانه ها را در جايگاه مخصوص جاى مى دهد به گونه اى كه فاسد نشود. در فصل تابستان با يك الهام درونى بى آنكه زمستان را ديده باشد ـ يعنى متولّد همان سال باشد ـ پيش بينى ايّامى را كه برف و باران سراسر روى زمين را گرفته و جمع آورى روزى را بر او غير ممكن ساخته، مى كند و درست به اندازه نيازش با دورانديشى مواد غذايى را ذخيره مى سازد.
امام در ادامه مى فرماید: (روزيش [از سوى خدا] تضمين شده و خوراك موافق طبعش در اختيار او قرار گرفته، خداوند منّان هرگز از او غافل نمى شود، و پروردگارِ مدبّر محرومش نمى سازد، هر چند در دل سنگى سخت و خشك و در ميان صخره اى فاقد رطوبت باشد)؛ «مَكْفُولٌ بِرِزْقِهَا، مَرْزُوقَةٌ بِوِفْقِهَا؛ لاَ يُغْفِلُهَا الْمَنَّانُ، وَ لَا يَحْرِمُهَا الدَّيَّانُ(3)، وَ لَوْ فِي الصَّفَا(4)الْيَابِسِ، وَ الْحَجَرِ الْجَامِسِ!(5)».
اشاره به اينكه خداوند منّان اين موجودات كوچك را كه در دشت ها و بيابان ها و كوه ها زندگى مى كنند از نظر لطفش دور نداشته هر غذايى كه موافق طبع آنهاست در اختيارشان قرار داده است، حتى اگر در دل سنگ سخت و خشكى زندگى كنند غذا و رطوبت لازم را هر چند از طريق هوا باشد براى آنها فراهم مى كند و با الهام درونى آنها را وادار مى سازد كه در ايّام توانايى براى روزهاى ناتوانى ذخيره كنند و اين واقعاً حيرت آور است.
آيا اين حشره مى داند چند روز از زمستان را نمى تواند از لانه بيرون آيد؟ آيا مى فهمد كه جيره غذايى او در اين مدت چه اندازه است؟ آيا توجّه دارد چه موادى ممكن است در اين مدت سالم بماند و فاسد نشود؟ و آيا خبر دارد كه اين مواد در كجاست و از چه جايى بايد به دست آورد؟ آرى همه اينها را مى داند و استاد ازل به او آموخته است.
سپس امام(عليه السلام) ساختمان شگفت آور اين موجود زنده كوچك را با نيروى فكر و انديشه تشريح مى كند و مى فرمايد: (اگر در مجارى خوراك و در بالا و پايين دستگاه گوارش او و آنچه در جوفش از جوانب دنده ها وجود دارد و آنچه در سر او از چشم و گوش قرار گرفته، بينديشى شگفت زده خواهى شد و از وصف عجايب آن به زحمت خواهى افتاد)؛ «وَ لَوْ فَكَّرْتَ فِي مَجَارِي أَكْلِهَا، فِي عُلْوِهَا وَ سُفْلِهَا، وَ مَا فِي الْجَوْفِ مِنْ شَرَاسِيفِ(6)بَطْنِهَا، وَ مَا فِي الرَّأْسِ مِنْ عَيْنِهَا وَ أُذُنِهَا، لَقَضَيْتَ مِنْ خَلْقِهَا عَجَباً، وَ لَقِيتَ مِنْ وَصْفِهَا تَعَباً!».
اشاره به اينكه اگر انسان در آفرينش اين موجود كوچك كه به زحمت ديده مى شود دقّت كند، و پرده هاى غفلت را كه ناشى از عادى شدن مسئله است كنار بزند، به راستى يك دنيا شگفتى در آن ديده مى شود؛ در سرِ بسيار كوچك او هم چشم است و هم گوش و هم دهان و دو شاخكى همچون دو آنتن دارد كه براى برقرارى ارتباط از آن استفاده مى كند و در شكمش چيزى همانند معده و روده است و دنده هاى بسيار ظريف و كوچكى از هر طرف آن را احاطه كرده است. اعصاب و عضلات ظريفش به اندازه نياز اوست و مغز كوچكش مديريت زندگى پيچيده او را بر عهده گرفته، پاهايش مفاصل مختلف دارد و هر مفصلى همچون مفاصل حيوانات بزرگ كار ويژه اى انجام مى دهد.
سپس امام(عليه السلام) به نتيجه گيرى از بيان بالا پرداخته، چنين مى فرمايد: (پس بزرگ و بلند مرتبه است خداوندى كه مورچه را روى دست و پاى [ضعيف و ظريفش] برپا داشته و او را بر ستون هاى محكمى [نسبت به او] بنا نهاده است، هيچ آفريدگارى در آفرينش اين حشره با او شريك نبوده و هيچ قدرتمندى او را در آفرينش آن يارى نكرده است)؛ «فَتَعَالَى الَّذِي أَقَامَهَا عَلَى قَوَائِمِهَا، وَ بَنَاهَا عَلَى دَعَائِمِهَا! لَمْ يَشْرَكْهُ فِي فِطْرَتِهَا فَاطِرٌ، وَ لَمْ يُعِنْهُ عَلَى خَلْقِهَا قَادِرٌ».
امام(عليه السلام) در اين عبارت همگان را به دو موضوع توجّه مى دهد و آن اينكه خداوند اين پيكر ظريف را بر دست و پاى ظريفى كه توان حمل آن را دارد بلكه گاه كوله بار سنگينى كه چندين برابر وزن اوست بر دوش مى گيرد، استوار ساخته و عجب اينكه با كوله بارش از ديوار صاف بالا مى رود و گاه به سقف مى چسبد و به راه خود ادامه مى دهد كارى كه از هيچ انسان قهرمانى ساخته نيست. اضافه بر اين براى او اسكلتى متناسب حالش آفريده كه امام(عليه السلام) از آن تعبير به «دعائم»؛ (ستون ها) فرموده است. اين اسكلت نه چندان سنگين است كه از توان حركت او بكاهد و نه آن قدر سبك و ظريف كه نتواند هيأت او و محتواى درون وجودش را نگهدارد.(7)