آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام رضا(ع) می فرماید: همانا خداوند مکر و خدعه نمی کند: «لَا يَمْكُرُ وَ لَا يُخَادِعُ»؛ بلکه جزاء و پاسخ مکر و خدعه را می دهد؛ لذا منظور از «مکر» در آيه مورد بحث اين است كه دشمنان حضرت عیسی(ع) قصد داشتند با نیرنگ هاى شيطانى در مقابل دعوت الهى بایستند، امّا خداوند جهت حفظ دین و جان پيامبرش نقشه ‏هاى آنان را نقش بر آب نمود. به عبارتی، خداوند پاسخ مکرهای سوء مکاران را با برگشت مکر آنان به خودشان به انجام می رساند. در نتیجه نسبت «مکر» به خداوند، با نسبت آن به انسان متفاوت است.

در آيه ۵۴ از سوره آل عمران که خداوند می فرماید: «وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ»، فعل «مکر» به خداوند متعال نسبت داده شده، و در آيات مشابه دیگری نیز این نسبت تکرار شده است؛ مانند: آيه ۳۰ از سوره انفال که می فرماید: «وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرين» و آيه ۵۰ از سوره نمل که گفته شده: «وَ مَكَرُوا مَكْراً وَ مَكَرْنا مَكْراً وَ هُمْ لا يَشْعُرُون» و بعضى آيات ديگر.
حال اين سؤال مطرح مى‏ شود كه: منظور از «مكر الهى» چيست؟ مگر شرور و بدی ها را می توان به خداوند نسبت داد؟!
امام رضا(علیه السلام) در سخنی، نه تنها هرگونه انتساب «مکر و نیرنگ» را به خداوند متعال مردود می داند، بلکه «استهزاء و خدعه» را نیز نفی کرده و می فرماید: (همانا خداوند تبارک و تعالی نه استهزاء می کند، نه خدعه، و نه مکر؛ بلکه جزاء و پاسخ استهزاء و مکر و خدعه را می دهد)؛ «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يَسْخَرُ وَ لَا يَسْتَهْزِئُ وَ لَا يَمْكُرُ وَ لَا يُخَادِعُ وَ لَكِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يُجَازِيهِمْ جَزَاءَ السُّخْرِيَّةِ وَ جَزَاءَ الِاسْتِهْزَاءِ وَ جَزَاءَ الْمَكْرِ وَ الْخَدِيعَةِ».(۱)
پس با این بیان «مکر الهی» یعنی همان برگشت مکرشان به خودشان است. لذا ترجمه آيه ۵۴، سوره آل عمران این گونه می شود که: (آنها مكر كردند و خداوند نیز مكر [شان را به ایشان بازگشت] نمود و خدا بهترین مكر كنندگان است)؛ «وَمَكَرُواْ وَمَكَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ». بر این مبنا ترجمه آيه ۵۰ سوره نمل این گونه است که: (و آنها مکر كردند و ما نيز مکر بزرگ [آنها را بازگشت به خودشان] نمودیم، در حالى كه آنها توجّه نداشتند)؛ «وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ».
بنابراین، هنگامى که واژه «مکر» در مورد خداوند بکار مى‏ رود، به معناى خنثى کردن و بازگشت توطئه‏ هاى زیانبار فریبکاران است. قرآن کریم بر این معنا چنین تاکید می فرماید: «وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ»؛ (نقشه و انديشه بد جز به صاحبش احاطه نخواهد كرد).(2) چنان که دشمنان حضرت عیسی(علیه السلام) با طرح‏ هاى شيطانى خود قصد داشتند جلوی دعوت الهى را بگيرند، امّا خداوند براى حفظ جان پيامبر و پيشرفت آئين خود با پاسخی متناسب، نقشه آنان را نقش بر آب نمود؛(3) و خود گرفتار نیرنگشان گشتند.
البته در برخی از آیات نیز «مکر الهی» در رابطه با کسانی بکار رفته است که خود را از عذاب الهی در امان می داشتند. عدّه‌ ای می‌ رفتند در غارها خانه می‌ ساختند و گمان می‌ کردند که اینجا از عذاب الهی محفوظ می ‌مانند! بدین ترتیب به خدا نیرنگ می زدند! خداوند نیز عذاب متناسب با آنان را می ‌فرستاد؛ آنچنان که فکرش را هم نمی ‌کردند. قرآن درباره آنان می فرماید: (آيا آنها خود را از مكر الهى در امان مى ‏دانند؟! در حالى كه جز زيانكاران، خود را از مكر [و مجازات] خدا ايمن نمى‏ دانند)؛ «أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ».(4)
علّت اینکه از چگونگی «مجازات و کیفر الهی» در این آیات به «مکر» تعبیر شده این است که «بلاء» بر شخص نازل گردیده، بدون آنکه بداند از چه ناحیه و چگونه بوده است! قرآن نیز می فرماید: آنان به گونه ای بر نقشه هایشان امیدوارند که فکر شکست را هم نمی کنند؛ امّا خلافش را می بینند. (بلکه خداوند مکر کافران را برایشان زینت داده است)؛ «بَلْ زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا مَكْرُهُم».(5)
در نتیجه نسبت «مکر» به خداوند، با نسبت آن به انسان متفاوت است.