آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) درباره ارزش و اهميت «صبر» می فرماید: «صبر با مصائب مى جنگد و جزع به حوادث دردناك زمان كمك مى كند». انسان در طول زندگی با مشکلاتی مواجه است که صبر و شکیبایی می تواند تاثیر حوادث را کاهش دهد. از طرفی گذشت زمان موجب تحليل تدريجي قواى انسان و نزديك شدن به مرگ مي شود و جزع و بى تابى سبب تشديد آثار آن مى شود. بنابراين همان گونه كه صبر و شكيبايى با حوادث تلخ مى جنگد و انسان را در برابر آنها استوار مى كند؛ جزع و بى تابى به كمك آن حوادث آمده، و آثار آن را در وجود انسان عميق و عميق تر مى سازد.

امام علي(علیه السلام) در بخشی از حکمت 211 «نهج البلاغه» مى فرمايد: (صبر با مصائب مى جنگد)؛ «وَ الصَّبْرُ يُنَاضِلُ الْحِدْثَانَ». «حدثان» به معناى حوادث ناراحت كننده و ناگوارى است كه در زندگى انسان خواه ناخواه رخ مى دهد و هر كس به نوعى به يك يا چند نمونه از اين حوادث گرفتار است. آنچه مى تواند تأثير اين حوادث را بر وجود انسان خنثى كند تا از پاى در نيايد همان صبر و شكيبايى و استقامت است.

اما در مقابل آن، جزع و بى تابى است كه امام(عليه السلام) در ادامه به آن اشاره كرده مى فرمايد: (جزع و بى تابى به حوادث دردناك زمان كمك مى كند)؛ «وَ الْجَزَعُ مِنْ أَعْوَانِ الزَّمَانِ». اشاره به اين كه گذشت زمان قواى انسان را تدريجاً تحليل مى دهد و هر نفسى، قدمى به سوى مرگ است؛ ولى جزع و بى تابى سبب تشديد آثار آن مى شود؛ اى بسا عمر هفتاد ساله را به نصف تقليل مى دهد، بنابراين همان گونه كه صبر و شكيبايى با حوادث تلخ مى جنگد و انسان را در برابر آنها استوار مى دارد، جزع و بى تابى به كمك آن حوادث مى شتابد و آثار آن را در وجود انسان عميق و عميق تر مى سازد.
در كلام حكمت آميز 189 «نهج البلاغه» اين جمله پرمعنا آمده: «مَنْ لَمْ يُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَكَهُ الْجَزَعُ»؛ (كسى كه صبر و شكيبايى او را نجات ندهد، جزع و بى تابى او را هلاك خواهد ساخت). همچنین امام صادق(عليه السلام) نیز در حديثى می فرمایند: «لَوْ لَا أَنَّ الصَّبْرَ خُلِقَ قَبْلَ الْبَلَاءِ يَتَفَطَّرُ الْمُؤمِنُ كَما تَتَفَطَّرُ الْبيضَةَ عَلَى الصَّفَا»(1)؛ (اگر صبر و شكيبايى قبل از بلا آفريده نشده بود، افراد با ايمان در برابر حوادث ناگوار از هم متلاشى مى شدند؛ همان گونه كه تخم مرغ با اصابت به سنگ متلاشى مى شود). اضافه بر اين آثار مادى كه بر صبر و جزع مترتب مى شود، از نظر معنوى نيز هلاكت ديگرى دامنگير افرادى مى شود كه در برابر حوادث، بى تابى و جزع مى كنند و آن اين كه اجر آنها را ضايع مى سازد؛ در حالى كه صابران اجر و پاداش فراوانى دارند.
در همين زمينه و در روايت پرمعنايى امام صادق(عليه السلام) مى فرماید: «إذا دَخَلَ الْمُؤمِنُ فِي قَبْرِهِ كانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ يَمِينِهِ وَ الزَّكاةُ عَنْ يَسارِهِ وَ البِرُّ مُظِلٌّ [مُطِلٌّ] عَلَيْهِ وَ يَتَنَحَّى الصَّبْرُ ناحِيَةً، فَإذا دَخَلَ عَلَيْهِ الْمَلَكانِ اللَّذَانِ يَلِيانِ مُسائَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ الْبِرِّ: دُونَكُمْ صاحِبُكُمْ فَإنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ»(2)؛ (هنگامى كه فرد باايمان را در قبر مى گذارند نماز در طرف راست و زكات در طرف چپ او و كارهاى نيك مشرف بر او مى شوند و صبر در گوشه اى قرار مى گيرد و چون دو فرشته مأمور سؤال وارد مى شوند، صبر به نماز و زكات و كارهاى نيك مى گويد به يارى دوستتان بشتابيد اگر شما از ياريش ناتوان شديد من ياريش مى كنم).
افزون بر اينها بى تابى غالباً سبب رسوايى انسان مى شود و نشان مى دهد كه او آدمى كم ظرفيت و بى استقامتي است، از این رو امام صادق(عليه السلام) در حديثى می فرماید: «قِلَّةُ الصَّبْرِ فَضِيحَةٌ»(3)؛ (كمى صبر و شكيبايي، اسباب فضيحت و رسوايى است). ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى رسد كه خداى متعال براى اين كه انسان در برابر حوادث فوق العاده سخت از پاى درنيايد صبر را در وجود او آفريده به همين دليل هنگامى كه مثلاً مادرى فرزند عزيزش را از دست مى دهد چنان بى تابى مى كند كه خود را به زمين و ديوار مى كوبد، امّا با گذشت زمان، كم كم آرامش بر او مسلط شده و غالباً بعد از چندين روز يا چند هفته به حال عادى بر می گردد، اما اگر اين صبر خداداد نبود و آن حالت نخستين ادامه پيدا مى كرد در مدت كوتاهى از بين مى رفت.(4)