آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «البیان و التبیین» توسط ابو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب کنانى لیثى معروف به جاحظ (163ـ255ق) تالیف شده است که از مهم ترین منابع دوره اسلامى در زمینه ادبیات بوده و غنى ترین مطالب تاریخ ادبیات عرب را در بر گرفته است و هر یک از علماى اسلام به فراخور نیاز خود از آن بهر برده اند. این کتاب در واقع، تبیین و توصیف علوم و فنون فصاحت و بلاغت به شمار مى رود که بسیارى از شواهد و مطالب ادبى بزرگان سخن در تاریخ اسلام مثل کلمات نورانى و گوهر بار امام على، امام حسن، امام حسین(علیهم السلام) و سایر سخنوران فصیح و بلیغ عرب را در بردارد. از این لحاظ منبع بسیار مناسب براى علماى شیعه از جهت یافتن بسیارى از سخنان آن بزرگواران به شمار مى رود. مثلا جاحظ در البیان و التبیین بیش از یک صد وپنجاه گفتار از امام على(علیه السلام) و بیش از ده گفتار از امام باقر(علیه السلام) را نقل کرده و همچنین پنجاه مورد در مدح و منقبت على و فرزندان بزرگوار او(علیهم السلام) و توصیف هاى عالمانه از آنان در آثارش بیان کرده است. البته در برخى موارد به علت بد فهمى و کج اندیشى سخنان ناروایى در مورد اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) گفته است که علماى شیعه به نقد آنها پرداخته اند.

کتاب «البیان و التبیین» توسط ابو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب کنانى لیثى معروف به جاحظ (163ـ255ق) تالیف شده است که از مهم ترین منابع دوره اسلامى در زمینه ادبیات بوده و غنى ترین مطالب تاریخ ادبیات عرب را در بر گرفته است و هر یک از علماى اسلام به فراخور نیاز خود از آن بهر برده اند. این کتاب در واقع، تبیین و توصیف علوم و فنون فصاحت و بلاغت به شمار مى رود که بسیارى از شواهد و مطالب ادبى بزرگان سخن در تاریخ اسلام مثل کلمات نورانى و گوهر بار امام على، امام حسن، امام حسین(علیهم السلام) و سایر سخنوران فصیح و بلیغ عرب را در بردارد. از این لحاظ منبع بسیار مناسب براى علماى شیعه از جهت یافتن بسیارى از سخنان آن بزرگواران به شمار مى رود. مثلا جاحظ در البیان و التبیین بیش از یک صد وپنجاه گفتار از امام على(علیه السلام) و بیش از ده گفتار از امام باقر(علیه السلام) را نقل کرده و همچنین پنجاه مورد در مدح و منقبت على و فرزندان بزرگوار او(علیهم السلام) و توصیف هاى عالمانه از آنان در آثارش بیان کرده است. البته در برخى موارد به علت بد فهمى و کج اندیشى سخنان ناروایى در مورد اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) گفته است که علماى شیعه به نقد آنها پرداخته اند. جاحظ کتاب البیان خود را به خدمت قاضى محمد بن ابى داود تقدیم کرده است.

این کتاب در واقع، با رویکرد جامعه شناختى به نقل و بررسى تاریخ ادبیات عرب پرداخته است و بیشتر به عنوان یک منتقد است تا صرفاً نقل کننده. از لحاظ محتوا نیز این کتاب بیشتر به عنوان کتابى آموزشى (در علم بیان) و فلسفى(فلسفه لغت) تلقى شده است. و او را پرچم دار و پیشگام در این زمینه دانسته اند که بعدها بسیارى از اهل ادب و فرهنگ مانند: ابن فارس، ابن جنّى، سیوطى و دیگران این مسیر را ادامه دادند. او در رشته تخصصى خود نظراتى را در این کتاب ارائه کرده است که حائز اهمیت مى باشد مثل تقسیم بیان به جذل، سخیف، ملیح و حسن، قبیح و سجع و خفیف، ثقیل و تقسیم لفظ بر مراتب سه گانه غریب، و وحشى، فصیح و بازارى مبتذل، و توقیفى بودن الفاظ لغت عرب از جانب خداوند.

جاحظ مطالب زیر را به ترتیب در کتاب البیان آورده است:
1ـ باب عیوب بیان، 2ـ باب بیان، 3ـ باب بلاغت، 4ـ باب یاد معلمان، 5ـ باب خطبه هاى کوتاهى از بزرگان، 6ـ باب سخنان کوتاه نیکو (شعر) 7ـ باب سجع سخن (سخنانى که با سجع مناسب ادا شده اند)، 8ـ باب خطبه هاى نیکو از بزرگان که بدون حمد خدا آغاز شده است، 9ـ باب پیش غراول مراتع (مرتع یاب)، 10ـ باب سخنان نیکو به قدر درک گویندگانش، 11ـ باب تلفظ هاى غلط که بزرگان عرب مرتکب شده اند (لحن القول)، 12ـ گفتار افرادى که سخنان احمقانه اى داشته اند، 13ـ باب سخنانى که بخشى از آنها حذف شده است، 14ـ کتاب عصا که در آن به بحث هاى تاریخى وفنى درباره عصا و همچنین ردّ و نقض فرقه شعوبیه پرداخته است، 15ـ کتاب زهد که در آن به معنا و مصداق زهد و بررسى هایى درباره زاهدان تراز اول اسلام مثل امام زین العابدین(علیه السلام) پرداخته است. 16ـ باب کشکول که سخنانى از شعر، کلمات حکیمانه، و احادیث ناب را در بر دارد. به دلیل اشتمال این کتاب بر نثر و شعر و جامعیت نسبى آن در موضوع خود، کتابى بى نظیر است.

این کتاب توسط ابوبکرعبدالله بن حسین فاضل اندلسى معروف به ابن عاصم خلاصه شده است. همچنین توسط شیر محمد همدانى به عنوان «الاخبار المنتخبه من کتاب البیان و التبیین للجاحظ» تلخیص شده است.

کتاب های هم نام البیان و التبیین:
البته کتاب هاى دیگرى با عنوان البیان و التبیین نوشته شده است که نباید با کتاب جاحظ اشتباه شود:
1ـ البیان و التبیین فى انساب آل ابى طالب که توسط «ابومحمد حسن ابن عبدالله طالبى» تصنیف شده است.
2ـ البیان و التبیین فى انساب المحدثین که توسط «ابوعبدالله محمد زهرى» درشش مجلد تصنیف شده است.
3ـ البیان و التبیین فى الجامعه بین السنه والقرآن که توسط موسى بن محسن عصامى تدوین شده است.