آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

یکى از مهم ترین کتاب ها در زمینه ترجمه و شرح اصطلاحات و کلمات مهم احادیث مى باشد که توسط مجد الدین ابوالسعادت مبارک بن محمد بن محمد عبدالکریم بن عبد الواحد شیبانى جزرى معروف به مجد الدین ابن اثیر(544-606 ق) نوشته شده است. این کتاب به اسم «النهایه الاثیریه» نیز شناخته شده است. ابن اثیر کتاب خود را بر اساس ترتیب حروف الفبا تالیف و منظم کرده است به طورى که در سه حرف اول کلمات این ترتیب را ملاحظه و رعایت کرده است. این کتاب داراى ویژگى هاى مهمى است که موجب شده تا علماى شیعه از آن بهره گرفته و به آن توجه نمایند. زیرا بسیارى از حقایق و وقایع تاریخى که غالباً توسط نویسندگان متعصب اهل سنت مورد انکار واقع شده و از نقل آن امتناع کرده اند، در این کتاب نقل و شرح شده است، مانند واقعه دوات و قلم که ابن اثیر آن را در ماده «هجر» بیان کرده است و اندک بودن علم ابن عباس در برابر علم على ابن ابى طالب(ع).
 

یکى از مهم ترین کتاب ها در زمینه ترجمه و شرح اصطلاحات و کلمات مهم احادیث مى باشد که توسط مجد الدین ابوالسعادت مبارک بن محمد بن محمد عبدالکریم بن عبد الواحد شیبانى جزرى معروف به مجد الدین ابن اثیر(544-606 ق) نوشته شده است. این کتاب به اسم «النهایه الاثیریه» نیز شناخته شده است.
ابن اثیر در این کتاب لغات فراوانى از احادیث را شرح و توضیح داده است. او در مقدمه کتابش تاریخچه اى از نوشتن احادیث غریب و شرح هاى نوشته شده بر الفاظ روایات را ذکر کرده و در نهایت گفته است که کتاب خود را از دو کتاب غریب الحدیث هروى و غریب الحدیث ابوموسى اصفهانى برگرفته و با افزودن بسیارى از الفاظ دیگر که آن دو کتاب فاقد آنها بودند بر اساس حروف معجم (ترتیب حروف الفبایى) منظم و منسجم کرده است.

 شرح اصطلاحات حدیثی:
شرح و توضیح الفاظ و اصطلاحات رایج در احادیث از اوایل قرن سوم هجرى مورد توجه دانشمندان اسلامى قرار گرفت (البته در میان اهل سنت چنین است اما در میان علماى شیعه از همان عصر ائمه(علیهم السلام) چنین امرى مطرح بوده و کتاب هاى زیادى تدوین شده بود و این امر تحت عنوان «معانى اخبار» یا «وجوه الفاظ» رایج بود) از این رو کتاب النهایه مورد توجه بسیارى از علماى جهان اسلام اعم از علماى اهل سنت و شیعه قرار گرفته است.

ویژگی کتاب النهایة فى غریب الحدیث:
این کتاب داراى ویژگى هاى مهمى است که موجب شده تا علماى شیعه از آن بهره گرفته و به آن توجه نمایند از جمله این ویژگى ها مى توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- بسیارى از حقایق و وقایع تاریخى که غالباً توسط نویسندگان متعصب اهل سنت مورد انکار واقع شده و از نقل آن امتناع کرده اند، در این کتاب نقل و شرح شده است، مانند واقعه دوات و قلم که ابن اثیر آن را در ماده «هجر» بیان کرده است و اندک بودن علم ابن عباس در برابر علم على ابن ابى طالب(ع).
2- مطالب نقل شده و شرح شده در این کتاب در بسیارى از موارد منطبق با عقاید و فقه شیعه بوده و به نفع علماى شیعه مى باشد.
3- با این که این کتاب در ردیف کتاب هاى لغت و اصطلاح شناسى طبقه بندى مى شود، اما به دلیل ذکر روایات متعدد در ذیل هر یک از لغات و اصطلاحات توسط ابن اثیر، این کتاب به عنوان یک منبع مهم حدیثى نیز شناخته شده است.
بر اساس نکات مزبور، علماى شیعه براى رد عقاید و احکام فقهى اهل سنت و اثبات مطالب خود به این کتاب استناد کرده اند؛ مانند میر حامد حسین هندى در کتاب عبقات الانوارو سید مهدى بحرالعلوم در کتاب الفوائد الرجالیه.
تکمیل و تلخیص کتاب النهایة فى غریب الحدیث:
با منتشر شدن این کتاب در جهان اسلام، استقبال فراوانى از آن به عمل آمد و تکمیل و تلخیص هایى بر آن نوشته شده که از مهم ترین کتاب ها در این راستا مى توان به موارد زیر اشاره کرد:
1 - کتاب «ذیل النهایه» که توسط صفى الدین محمود بن محمد ارموى (647-713 ق) از بزرگان لغت و حدیث تالیف شده است؛ 2- کتاب الدر النثیر که جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر سیوطى (849-911 ق) آن را در تلخیص النهایه نوشته است؛ 3- معجم لغوى که توسط ابوبکربن احمدعلوى (990-1053 ق) بر طبق و اساس نهایه ابن اثیر نوشته شده است؛ 4- نظم النهایه که توسط عماد الدین اسماعیل بن محمد بن بردس بعلبکى (720-786 ق) نوشته شده است. این کتاب همانگونه که از نامش پیداست، تقریرى از کتاب نهایه ابن اثیر به صورت شعر مى باشد که با نام «الکفایه فى اختصار النهایه» نیز شناخته شده است؛ 5- مختصر النهایه لابن الاثیر، که توسط قطب الدین عیسى بن محمد صفوى (900-953 ق) نوه دخترى صفى الدین اردبیلى نوشته شده است 6- تلخیص النهایه لابن الاکثیر که به وسیله شیخ على بن حسام الدین متقى هندى (م 975 م) تدوین شده است.
کتاب هاى دیگرى نیز در سبک و سیاق این کتاب توسط علماى شیعه نوشته شده که از جمله مى توان به کتاب هایى مثل «مجمع البحرین» و «غریب الحدیث للخاصه» فخر الدین طریحى (م 1085 ق)، «الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغه العرب المعول» سید على خان مدنى شیرازى (؟ - 1120 ق)، «لب اللباب فى غریب الحدیث و الکتاب» شیخ محمد رضا غراوى نجفى (1303-؟)اشاره کرد.
ابن اثیر کتاب خود را بر اساس ترتیب حروف الفبا تالیف و منظم کرده است به طورى که در سه حرف اول کلمات این ترتیب را ملاحظه و رعایت کرده است.
این کتاب بارها در ایران، مصر و بیروت به چاپ رسیده است.