آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب نهج البلاغه مجموعه اى از خطبه‌ها، نامه ها و حکمت‌ های گهربار امام امیرالمومنین على بن ابى طالب (علیه السلام) است که توسط ابوالحسن محمد بن حسین بن موسى (359 ـ 406 ق) معروف به سید رضى گردآورى و تنظیم شده است. او این کتاب را به عنوان بر گزیده اى از کلمات گران سنگ آن حضرت از میان هزاران سخن ایشان تدوین نموده است.

کتاب نهج البلاغه مجموعه اى از خطبه‌ها، نامه ها و حکمت‌های گهربار امام امیرالمومنین على بن ابى طالب (علیه السلام) است که توسط ابوالحسن محمد بن حسین بن موسى (359 ـ 406 ق) معروف به سید رضى گردآورى و تنظیم شده است. او این کتاب را به عنوان بر گزیده اى از کلمات گران سنگ آن حضرت از میان هزاران سخن ایشان تدوین نموده است.

علت تدوین کتاب نهج البلاغه:

وى در مقدمه کتابش سبب تدوین کلمات حکمت‌آمیز امیر سخن و ولى مومنان را چنین بیان کرده است: براى اولین بار کتابى درباره خصایص امامان نوشتم (که همان کتاب خصائص الائمه (علیهم السلام) است) که در آن سخنان کوتاه و حکیمانه حضرت على (علیه السلام) را جمع کردم که شگفتى بسیارى از خوانندگانش را برانگیخت و از من خواستند که به گرد آورى مجموعه اى از سخنان فصیح و بلیغ آن حضرت اقدام کنم و من با آگاهى از گستردگى و عمق کلمات ایشان و توجه به اهمیت آن (از جهت ضرورت نشر معارف الهى و نبوى که در زبان آن حضرت ظاهر گشته است) بخشى از سخنان ارزشمند آن امام هُمام را در حول سه محور خطبه‌ها، نامه ها و موعظه ها (حکمت‌ها و کلمات قصار) جمع کردم به این امید که سایر کلمات ایشان توسط دیگران جمع گردد.

شیوه تدوین کتاب نهج البلاغه:

کتاب سید رضى به این ترتیب نظم یافته است که ابتدا حدود دویست و چهل خطبه از خطبه هاى آن حضرت را که شامل کلمات و عبارات بسیار بدیع و فصیح است جمع کرده و در ابتدا یا انتهاى برخى از خطبه‌ها یا کلمات، نکاتى را یاد آورى کرده است. البته این تعداد خطبه، بسیار کمتر از مقدار خطبه‌های حضرت امیر المومنین (علیه السلام) مى باشد که در زمان سید رضى و بعد از آن بر سر زبان‌ها و در متن کتاب‌های مسلمانان رایج بود، به طورى که تعداد آنها را بیش از دو هزار خطبه دانسته اند. سپس حدود هشتاد نامه و کتاب از نوشته هاى آن حضرت را که به دوستان و دشمنان خود نوشته بود، گرد آورده است و در پایان نیز کلمات کوتاه حکمت‌آمیز ایشان را با عنوان حکمت‌های امیرالمومنین (علیه السلام) جمع کرده است که حدود چهار صد و هشتاد حکمت را شامل مى شود. او همچنین در ذیل برخى از حکمت‌ها به توضیح برخى کلمات پرداخته است.

پاسخ به اشکال سندی:

یکى از مهم ترین اشکالات مطرح در رابطه با کتاب نهج البلاغه این است که سید رضى هیچ سندى براى هشت صد حدیث نقل شده در این کتاب ذکر نکرده است. از این رو عده اى از متعصبان اهل سنت مثل ابن خلکان، ذهبى و پیروان آنها گفته اند که: سید رضى به دروغ این کلمات را به امام على (علیه السلام) نسبت داده است و خودش واضع و جاعل آنها است؛ در حالى که همه این کلمات داراى سندهاى بسیار مفصل و صحیح مى باشد که علماى شیعه وسنى در کتاب‌های خود نقل کرده اند.

علامه محمد باقر محمودى همه احادیث حضرت على (علیه السلام) را در پنج عنوان (خطبه ها، نامه ها، وصیت‌ها، دعاها، و حکمت‌ها) طبقه بندى کرده و با همه سندها و منابع معتبر جمع کرده است که تحت عنوان «نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه» (در هشت مجلد) چاپ شده است.

بنابراین همه اشکالات نااهلان درباره اعتبار مطالب نهج البلاغه بى پایه و نادرست است. و البته اشخاصى مثل ذهبى حتى نمى دانند که نویسنده کتاب سید رضى است یا سید مرتضى؟! آنان حتى به خود زحمت نمى دهند که منابع دست اول خود مثل صحاح سته، آثار بیهقى، احمد بن حنبل، به ویژه تاریخ ابن عساکر را ببینند و بر وجود اسناد کلمات حضرت على (علیه السلام) آگاهى یابند و شاید خود را به جهالت زده و فقط از روى تعصب کینه توزانه به انکار مطالب و اعتبار کتاب نهج البلاغه و سایر آثار صحیح و معتبر شیعه مى پردازند. روشن است که تعصب کوردلان هرگز از میان نمى رود و امروزه نیز على رغم وجود همه منابع معتبر و قابل دسترس بودن آنها عده اى از وهابیون کوردل به ناسزاگویى و هتّاکى درباره کتاب نهج البلاغه مى پردازند که البته توطئه هاى آنها نافرجام خواهد ماند و حقیقت جویان عالم به معارفى که از زبان امام المتقین و امیرالمؤمنین على (علیه السلام) جارى شده، خواهند رسید.

شرح های نهج البلاغه:

شرح هاى فراوانى بر کتاب نهج البلاغه توسط علماى اسلام اعم از شیعه و سنى نوشته شده است: 1 ـ شرح ابوالحسن على بن زید بیهقى (م 565 ق)، 2 ـ حدائق الحقایق شرح قطب الدین محمد بن حسین بن حسن بیهقى کیدرى (م 576 ق)، 3 ـ شرح ابن ابى الحدید معتزلى، 4 ـ شرح آقا جهان گیرخان قشقایى، 5 ـ شرح شیخ محمد عبده، 6 ـ شرح ابن جاندار، 7 ـ شرح ابن الجرموزى، 8 ـ شرح جواهرى، 9 ـ شرح زوارى، 10 ـ شرح مولى فتح الله کاشانی، 11 ـ شرح ابن میثم بحرانى.

البته بیش از دویست شرح بر این کتاب نوشته شده است که علامه آقابزرگ تهرانى در کتاب الذریعه بیش از یکصد و پنجاه شرح را نام برده است.

این کتاب از قدیم الایام مورد توجه علماى اسلام واقع شده است، از این رو دانشمندان زیادى آن را حفظ کرده و علاوه بر به خاطر سپردن کلمات آن به شرح آن در مساجد و مدارس پرداخته اند.

کتاب نهج البلاغه بارها در ایران و سایر کشورهاى اسلامى به چاپ رسیده است.