آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه» که یکی از مصادر و منابع معتبر حدیثی شیعه است، توسط محمد بن علی بن ابراهیم بن حسین بن ابی جمهور احسائی (840 ق- بعد از 910 ق) تالیف شده است. ابن ابی الجمهور احسائی که از دانشمندان بسیار مهم و ملقب به جامع المنقول و المعقول در قرن نهم هجری بود این کتاب را با رویکردی اجتماعی، اخلاقی، عرفانی، فقهی و تاریخی تدوین کرده و جنبه عملی و کاربردی مسائل را در نظر داشته است.

کتاب عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه که یکی از مصادر و منابع معتبر حدیثی شیعه است توسط محمد بن علی بن ابراهیم بن حسین بن ابی جمهور احسائی (840 ق- بعد از 910 ق) تالیف شده است.
ابن ابی الجمهور احسائی که از دانشمندان بسیار مهم و ملقب به «جامع المنقول و المعقول» در قرن نهم هجری بود این کتاب را با رویکردی اجتماعی، اخلاقی، عرفانی، فقهی و تاریخی تدوین کرده و جنبه عملی و کاربردی مسائل را در نظر داشته است. از این رو کتاب او حائز اهمیت فراوان است و همواره مورد توجه دانشمندان اسلامی قرار گرفته است.
ابن ابی الجمهور در مقدمه کتاب می گوید که این کتاب را با استفاده از احادیث صحیح و قابل اعتماد از طریق مشایخ بزرگ حدیث گردآوری کرده ام تا وظیفه خود نسبت به اعلام و ابلاغ حقایق الهی و شرعی به مردم را به انجام رسانم.
کیفیت تدوین کتاب عوالی اللئالی:
او فرایند و کیفیت تدوین کتابش را به طور اجمالی در این مقدمه به خوبی بیان کرده است. وی کتاب را در قالب یک مقدمه، دو باب، و یک خاتمه به ترتیب زیر تنظیم و مرتب کرده است:
1 ـ مقدمه؛ او در این مقدمه به تبیین صحت سندها و اتصال آنها به پیامبر عظیم الشان و خاندان پاک او (علیهم السلام) پرداخته است.
2 ـ دو باب مهم کتاب؛ باب اول ـ که با عنوان «فی الاحادیث المتعلقه بابواب الفقه الغیر المرتّبه بترتیب ابوابه» آمده است ـ در چهار مسلک منعقد ساخته و احادیث مرتبط با هر مسلک را گرد آوری کرده و با این عناوین مرتب کرده است: مسلک اول در ذکر احادیثی که بعضی از دانشمندان گذشته ذکر کرده اند و درباره جایگاه اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) است؛ مسلک دوم در ذکر احادیثی است که به مصلحت های دینی مرتبط است؛ مسلک سوم احادیثی مرتبط با فقه را در بردارد که مرحوم شهید اول در بعضی از آثارش نقل کرده است؛ مسلک چهارم نیز به احادیث نقل شده توسط فاضل مقداد سیوری اشاره دارد.
باب دوم ـ که با عنوان الاحادیث المتعلقه به ابواب الفقه منعقد شده است ـ احادیث مهم در باره هر یک از ابواب فقهی از طهارت گرفته تا حدود و دیات را شامل می شود. این باب در دو قسم منعقد شده است: قسم اول احادیثی را شامل می شود که از طریق فخر المحققین و جمال المحققین نقل شده است؛ و قسم دوم احادیثی را در بردارد که از طریق ابن فهد حلی و محقق حلی (صاحب شرایع الاسلام) نقل شده است.
از میان این دو قسم احادیث فقهی، قسم دوم مفصل تر، دقیق تر، و جزئی تر است و روایات و ابواب بیشتری از مسائل و موضوعات فقهی را شامل می شود.
او در خاتمه کتاب نیز، دو بخش از احادیث معرفتی و اخلاقی را با این عناوین آورده است: «الجمله الاولی فی احادیث متفرقه زیاده فیما تقدم» و «الجمله الثانیه فی الاحادیث المتعلقه بالعلم و اهله و حاملیه».
ابن ابی الجمهور در انتها با توضیحی درباره اقسام حدیث و سپس نقل دو حدیث درباره فضل فرزندان علی بن ابی طالب (علیهم السلام) و مراعات حقوق آنها، کتاب خود را به پایان برده است.
ویژگی های کتاب عوالی اللئالی:
نکات و توضیحاتی که می توان درباره این کتاب بیان کرد عبارتند از:
1 ـ نام کتاب در میان کتابشناسان شیعه هم با عین و هم با غین در کلمه «عوالی» نقل شده است، اما نام معتبر و اصلی آن عوالی است نه غوالی.
2 ـ نویسنده کتاب از چنان مهارت و تبحری در حدیث برخوردار بود که این کتاب را در مدت چهار ماه اقامت در شهر مشهد تدوین و تنظیم کرد.
3 ـ ابن ابی الجمهور بیش از پنج هزار حدیث مسند در این کتاب گردآورده است که بررسی ضعف و صحت و سایر ابعاد سندی آن به عهده محقق می باشد.
جایگاه کتاب عوالی اللئالی:
این کتاب از دیر باز مورد جرح و نقد قرار گرفته و اعتبار رجالی و حدیثی آن توسط برخی از علما مورد تردید واقع شده است و این امر سبب شده که بزرگانی چون محدث نوری در خاتمه المستدرک و آیه الله مرعشی نجفی در مقدمه تحقیق همین کتاب به بررسی اعتبار و ارزش علمی آن بپردازند و به ایرادها و اشکال‌های مربوط به آن پاسخ دهند. حتی آیه الله مرعشی نجفی در دفاع از ارزش علمی کتاب اجازه عام نسبت به نقل روایات آن داده است تا همگان به نقل احادیث آن بپردازند.
این کتاب بنا به اجازه خود ابن ابی الجمهور به برخی از شاگردانش در شهرهای مختلف جهان اسلام مثل مشهد، ری، نجف و استرآباد قرائت، تعلیم و ترویج شده است تا جویندگان معارف ناب شیعه از محتوای آن بهره کافی را ببرند.
این کتاب چنان مورد توجه همگان بوده است که از منابع و مصادر مهم کتاب‌هایی مثل بحار الانوار، الوافی، وسائل الشیعه، مستدرک وسائل الشیعه، جواهر الکلام و کتب شیخ انصاری قرارگرفته است.
کتاب ابن ابی الجمهور که در دو باب تدوین شده است، بخش عمده ای از احادیث اخلاقی و آداب شیعی برای عبودیت و سیر و سلوک معنوی را در بر دارد و از لحاظ اخلاقی و عرفانی حائز اهمیت است.
شرح کتاب عوالی اللئالی:
این کتاب توسط سید نعمه الله جزایری شرح شده است که نام آن «جواهر الغوالی» می باشد.
کتاب عوالی اللئالی با تحقیق مجتبی عراقی و مقدمه آیه الله مرعشی نجفی (رحمه الله) در قم به چاپ رسیده است.