آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

پاسخ امام علی(ع) به «دعلب یمانی» بر امکان مشاهده خداوند دلالت ندارد؛ وقتی «دعلب» از کیفیت مشاهده خداوند سوال می‌کند، امام تصریح می ‌فرمایند که: «خداوند را با دیدن چشم نمی شود دید؛ بلکه با حقیقت ایمان می توان او را درک کرد». به عبارت دیگر، انسان با بندگی، تقوا، تهذيب نفس و عبادات خالصانه مي تواند به مرحله ای از «یقین» برسد که هیچ شک و شبهه ای نسبت به حقایق نداشته باشد؛ به گونه ای که گویا حقایق را با چشم می بیند. منظور از «رؤیت» در سخن امیر المومنین(ع) نیز اشاره به همین نوع از مشاهده حقایق است.

طبق تعالیمی که ما از قرآن یاد گرفته ایم، دیدن خدا برای انسان هیچگاه میسور نخواهد شد؛ همانطور كه حضرت موسى(علیه السلام) وقتی به ميعادگاه آمد، و عرض كرد: (پروردگارا! خودت را به من نشان ده، تا تو را ببينم!)؛ «رَبِّ أَرِني‏ أَنْظُرْ إِلَيْكَ».(1) پروردگار در پاسخ فرمود: «لَنْ تَراني»؛ (هرگز مرا نخواهى ديد!). در آیه دیگری نیز قرآن می فرماید: «لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ»(2)؛ (چشمها او را نمى‏ بينند ولى او همه چشمها را مى ‏بيند و او بخشنده و آگاه است).
حال با توجه به اینکه دیدن خداوند با «چشم» امکان ندارد، چرا امام علی(علیه السلام) در پاسخ سوال «دعلب يمانى» که پرسید: «ای امیرمومنان! آیا پروردگارت را دیده ای؟» فرمود: «أ فَاُعْبُدْ مَا لَا أری؟»(3)؛ (آیا ممکن است کسى را که نمى بینم عبادت کنم؟!)؛ اگر خداوند قابل مشاهده و دیدن نیست، پس چرا امام چنین پاسخی داد؟!
پاسخ این سوال در ادامه بیانات امام وجود دارد: ایشان در ادامه می فرماید: «لَا تُدْرِکُهُ اَلْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ اَلْعِیَانِ وَ لَکِنْ تُدْرِکُهُ اَلْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ اَلْإِیمَانِ»(4)؛ (چشم ها هرگز او را آشکارا نمى بیند، ولى قلب ها با حقایق ایمان، او را درک مى کند).
در توضیح این سخن باید گفت، انسان با بندگی، تقوا، تهذيب نفس، تزكيه و عبادات خالصانه مي تواند به مرحله ای از «یقین» برسد که خداوند را با تمام وجود احساس کند. به عبارت دیگر، انسان با بندگی و تقوا می تواند به مرحله ای برسد که هیچ شک و شبهه ای نسبت به حقایق نداشته باشد؛ به گونه ای که گویا حقایق را با چشم می بیند. به این مرتبه معنوی در اصطلاح «حق الیقین» می‌ گویند. منظور از «رؤیت» در سخن امیر المومنین(علیه السلام) نیز اشاره به همین نوع از مشاهده حقایق است.