آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

هر چند واژه «ید» به معناى دست است امّا از باب «استعاره» در معانی دیگری مانند: قدرت، كمال، سلطنت، حاکمیت، مالکیت، انفاق و سخاوت بکار می رود. در آیاتی از قرآن که این واژه به خداوند متعال منتسب شده، به فراخور حال و شأن نزول آیه به یکی از همین معانی دلالت دارد. برخی از بزرگان اهل لغت گفته اند: از آن جایی که غالبا إعمال قدرت توسط دست انجام می گیرد و این عضو به عنوان نماد قدرت شناخته می شود. بنابراین، همه معانی کنایی واژه «ید» نهایتا به یک معنای مشترک و جامع برمی گردند و آن همین معنای «قدرت و تسلّط» است.

در قرآن کریم، تعبیر «ید الله» و تعابیر مشابه دیگری در مورد خداوند متعال بکار رفته است. در طول تاریخ گروه هایی از مسلمانان همچون مشبّهه، حشویه و مجسّمه معتقد شده اند که چنین تعابیری وقتی درباره خداوند به کار می روند، باید به معانی ظاهری آن حمل گردند.(1) بنابراین، وقتی گفته می شود «ید الله»، منظور این است که خداوند عضوی همانند دست و اعضای انسان دارد! دیدگاه فوق از آنجا که منجر به تجسیم می گردد، از منظر شیعه مردود و باطل است. شیعه معتقد است که خداوند هرگز با چشم ديده نمى شود؛ چرا كه لازمه ی «رؤيت با چشم»، جسم بودن، و مكان، رنگ، شكل و جهت داشتن است. در حالی که این ویژگی ها همه از صفات مخلوقات است و خداوند برتر از آن است كه دارای صفات مخلوقات و اجسام باشد. در قرآن نیز این مساله از اساس نفی شده است: (چشم ها او را نمى بينند ولى او همه چشم ها را مى بيند)؛ «لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ».(2)
با این حال، این سوال هنوز پا برجاست که این گونه تعابیر در آیات قرآن به چه معنایی هستند؟
پیش از هر چیز باید بگوییم که معنای اصلی«ید» در لغت عربی همان «دست» است اما به طور کنایی در معانی دیگر نیز به کار می رود.(3) مثلا وقتی در زبان عربی گفته می شود که «له علیک ید» منظور این است که فلانی منّتی بر تو دارد.(4)
معنای مجازی دیگری که از واژه «ید» ممکن است اراده شود، معنای سلطه و احاطه و امکان دخل و تصرف کردن در یک پدیده است. مثلا وقتی عرب می گوید: «الأمر بيد فلان» منظور این است که فلان کار در حیطه کار فلان شخص است. مانند همان چیزی که ما در زبان فارسی می گوییم که «کارم به دست فلانی است».(5)
دیگر معنایی که در لغت عربی از واژه «ید» اراده می شود معنای ملکیّت است. مثلا وقتی گفته می شود «الدار فى يد فلان» منظور این است که خانه در ملکیّت فلان شخص است.(6) «ید» به این معنا در آیه 83 سوره یس استعمال شده است: «سُبْحانَ الَّذي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ‏». معنای این آیه طبق بیان فوق این گونه می باشد: (پس منزّه است خداوندى كه مالكيّت همه چيز در دست اوست). مفسّران مسلمان نیز، این آیه را اشاره به «مالكيّت» بى قيد و شرط خداوند می دانند.(7)
همچنین در زبان عربی از واژه «ید» به صورت کنایی برای اشاره به معنای قدرت نیز استفاده می شود.(8) چنین کاربردی از واژه «ید» در آیه 73 سوره آل عمران دیده می شود: «قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ»؛ (بگو: فضل به دست خداست و به هر كس بخواهد، مى دهد).(9) همچنین گفته شده منظور از «ید» در آیه 47 سوره ذاریات یعنی «وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ»؛ نیز اشاره به همین معنا ـ یعنی قدرت ـ است.(10)
در آیه 64 سوره مائده نیز مراد از «ید» قدرت است. آنجا که می فرماید: «وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْديهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتان». علامه طباطبایی در این باره می نویسد: «در ادبيات عرب «دست» كنايه است از «قدرت»، و «دو دست» كنايه است از «كمال قدرت». به همين جهت خداى متعال در این آیه واژه «ید» را به صورت تثنيه آورد تا به كمال قدرت خود اشاره كرده باشد. عرب وقتى می خواهد در «سلب قدرت از كسى» مبالغه كند و بگويد: (فلانى هيچ گونه اختيارى در آن كار ندارد)، از عبارت: «لا يدين بها له» بهره می جوید.(11)
در احادیث اسلامی نیز،این واژه برای این معنای کنایی استفاده شده است. برای مثال از امام رضا(علیه السلام) نقل شده که با اشاره به همین معنای کنایی برای «ید» در تفسیر آیه «ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَ‏»(12) فرموده اند: «يَعْنِي بِقُدْرَتِي و قُوَّتِي»(13)؛ (یعنی با قدرت و قوّت من)‏. یا مثلا منظور از «همراهی دست خداوند با جماعت مسلمین» در حدیث نبوی «یَدُ الله مَعَ الجَمَاعَة»(14)، پشتیبانی با الطاف و قدرت الهی است.
برخی از بزرگان اهل لغت گفته اند: از آن جایی که غالبا إعمال قدرت توسط دست انجام می گیرد و این عضو به عنوان نماد قدرت شناخته می شود. بنابراین، همه معانی کنایی واژه «ید» نهایتا به یک معنای مشترک و جامع برمی گردند و آن همین معنای «قدرت و تسلّط» است. بنابراین معنای کنایی «ید» قدرت و تسلط است که معانی دیگری همچون منت و مالکیت و... نیز را نیز شامل می شود.(15)
بنابراین، با توجه به اینکه این واژه در معانى مختلفی ـ بطور استعاره ـ به كار رفته است، لزومی ندارد مانند عدّه ای از ظاهرگرایان برای تفسیر برخی از آیات به دامان «تشبیه و جسم انگاری» گرفتار شویم. برای مثال وقتی با آیه 10 سوره فتح مواجه می شویم که می گوید «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْديهِم»، تنها کافی است بگوییم اين تعبير كنايه از آن است كه بيعت با پيامبر(صلوات الله علیه وآله) يک بيعت الهى است. گويا دست خدا بالاى دست آنها قرار گرفته نه تنها با پيامبرش كه با خدا بيعت مى كنند، و با توجه به معنای کنایی واژه «ید» یعنی قدرت خداوند مطلق و مافوق همه قدرت ها است. اين گونه كنايات در زبان عرب بسيار معمول است.(16) تعبیر «ید الله» همانند تعبیر «اسد الله» و «سیف الله» است که کنایه از شجاعت اند.