آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از دیدگاه بزرگان علم اخلاق راه علمی درمان «تکبر» این است که فرد متکبر درباره خود بیندیشد و به آغاز و انجام کار خود فکر کند؛ سپس درباره عظمت خداوند بیندیشد و خود را در برابر ذات بی مثال او ببیند. همچنین تاریخ سراسر عبرت جهان را بررسی کند و درباره سرنوشت فرعون ها، نمرودها، قیصرها و سرانجام کار هر یک کمی مطالعه کند تا بداند پیروزی های زود گذر جهان چیزی نیست که بتوان بر آن تکیه کرد و آن را نشانه بزرگی شمرد.

راه علمى درمان «تکبر»، به اين صورت است كه افراد متكبّر درباره خود بينديشند كه كيستند و چيستند؟ و كجا بودند؟ و به كجا مى‏ روند؟ و سرانجام كار آنها چه خواهد شد؟ و نيز درباره عظمت خداوند بينديشند و خود را در برابر ذات بى مثال او ببينند.
تاريخ سراسر عبرت جهان را بررسى كنند، درباره سرنوشت فرعون ها و نمرودها و كسراها و خاقان ها و قيصرها و سرانجام كار هريك كمى مطالعه كنند تا بدانند پيروزى ‏هاى زودگذر جهان چيزى نيست كه بتوان بر آن تكيه كرد و آن را نشانه بزرگى شمرد. انسانى كه در آغاز، نطفه بى ‏ارزشى بوده و در پايان مردار گنديده‏ اى مى ‏شود و چند روزى كه در ميان اين دو زندگى مى‏ كند، چيزى نيست كه به خاطر آن مغرور شود و فخرفروشى نمايد. در ابتداى تولّد نوزادى بسيار ضعيف و ناتوان است كه قدرت بر كمترين كارى ندارد و حتّى نمى ‏تواند آب دهانش را به كمك لب ها حفظ كند و در دوران پيرى چنان ضعيف و ناتوان مى ‏شود كه اگر دست و پاى سالمى داشته باشد براى پيمودن راه كوتاهى چندين بار بايد بنشيند و نفس تازه كند و برخيزد و با قامت خميده عصازنان بقيّه راه را طى كند و اگر دست و پاى سالم نداشته باشد يا گرفتار عوارض پيرى كه براى غالب اشخاص پيش مى‏ آيد بشود بايد او را به وسيله چرخ به اين طرف و آن طرف ببرند! در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى ‏خوانيم: «عَجَباً لِلْمُخْتَالِ الْفَخُورِ وَ اِنَّمَا خُلِقَ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ يَعُودُ جِيفَةً وَ هُوَ فِيَما بَيْنَ ذَلِكَ لَا يَدْرِى مَا يُصْنَعُ بِهِ»(1)؛ (از متكبّر فخرفروش در شگفتم! او در آغاز از نطفه بى ارزشى آفريده شده و در پايانِ كار مردار گنديده‏ اى خواهد بود و در اين ميان نمى‏ داند به چه سرنوشتى گرفتار مى ‏شود و با او چه مى ‏كنند؟).
اگر سرى به بيمارستان ها بزنيم و افراد نيرومند و قوى پيكرى را كه بر اثر يك حادثه يا يك بيمارى به روى تخت بيمارستان افتاده ‏اند و قدرت بر حركت ندارند مشاهده كنيم مى ‏دانيم قوّت و قدرت جسمانى چيزى نيست كه انسان به آن فخر كند. اگر به ثروتمندان معروفى كه با دگرگونى مختصر در وضع اقتصادى دنيا گرفتار ورشكستگى عظيم شده و بر خاك سياه نشسته ‏اند بنگريم خواهيم ديد ثروت نيز چيزى نيست كه انسان بر آن تكيه كند و به آن فخر نمايد و اگر به قدرتمندان بزرگى بنگريم كه با دگرگوني هاى وضع سياسى در چند روز به كلّى از قدرت سقوط كردند يا پشت ميله‏ هاى زندان قرار گرفتند، يا اعدام شدند، خواهيم دانست كه قدرت ظاهرى نيز قابل اعتماد نيست. پس انسان به چه چيزش مى ‏نازد؟ و به چه چيز افتخار مى ‏كند؟ و بر ديگران فخرفروشى مى‏ كند؟! در حديثى از امام زين العابدين(علیه السلام) آمده است كه: «ميان سلمان فارسى و مرد خودخواه و متكبّرى خصومت و سخنى واقع شد آن مرد به سلمان گفت تو كيستى؟ [و چه كاره ‏اى؟!] سلمان گفت: امّا آغاز من و تو هر دو نطفه كثيفى بوده و پايان كار من و تو مردار گنديده‏ اى است، هنگامى كه روز قيامت شود و ترازوهاى سنجش برقرار گردد هر كس ترازوى عملش سنگين باشد كريم و با شخصيّت و بزرگوار است و هر كس ترازوى عملش سبك باشد پست و بى مقدار است!».(2) كوتاه سخن اينكه انسان هرگاه در اين گونه امور بيشتر بينديشد از مَركب كبر و غرور پياده مى ‏شود.(3)