آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از دیدگاه بزرگان اخلاق، اسباب غرور و خودبینی بسیار زیاد است و مغروران از گروه های مختلفی هستند از جمله: مغروران به علم و دانش، مغروران به لطف و کرم خداوند و مغروران به اعمال صالح. افراد کم ظرفیت همین که به یکی از این امور نایل شوند فراموش می کنند كه اينها عاريتى است و هميشه در معرض زوال و نابودى قرار دارد. اين فراموشى سبب خودبينى و غرور آنها مى‏ شود و اين غرور آنها را از خدا دور و به شيطان نزديك و به انواع گناهان آلوده مى‏ سازد.

بعضى از بزرگان علم اخلاق گفته ‏اند «غرور» از صفات زشتى است كه هر گروهى به نوعى به آن گرفتارند هر چند اسباب و درجات غرورِ آنها مختلف است. اسباب غرور و خودبينى بسيار زياد است و مغروران گروه‏ هاى مختلفى هستند:
مغروران به علم و دانش و آنها كسانى هستند كه وقتى به مقامى از علم مى‏ رسند غرور و خودبينى بر آنها عارض مى‏ شود، جز افكار خويشتن را نمى‏ بينند و براى افكار ديگران ارزشى قائل نيستند، گاه خود را از مقرّبان الهى مى‏ پندارند و قطعاً اهل نجات! اگر كسى كمترين انتقادى از آنها كند ناراحت مى‏ شوند و از همه انتظار احترام و پذيرش و قبول را دارند!
گاه مى ‏شود كه افراد كم ظرفيّت با فرا گرفتن علم ناچيزى و خواندن كتاب و يا كتابهايى بر مركب غرور سوار مى‏ شوند و خود را شكننده صد قفل و صد زنجير مى ‏دانند! و اين بدترين نوع غرور است كه عالم و دانشمند را هم از نظر ارزش علمى ساقط مى‏ كند و هم از جهت ارزش اجتماعى! در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) مى‏ خوانيم كه به ابن مسعود فرمود: «يَابْنَ مَسْعُود! لَا تَغْتَرَّنَّ بِاللَّهِ وَ لَا تَغْتَرَّنَّ بِصَلَاحِكَ وَ عِلْمِكَ وَ عَمَلِكَ وَ بِرِّكَ وَ عِبَادَتِكَ»(1)؛ (اى ابن مسعود! به [كرم] خدا مغرور نشو و همچنين به صالح بودن و علم و عمل و نيكوكارى و عبادت‏هايت!). در اين حديث به عوامل ديگر غرور از جمله اعمال صالح، انفاق در راه خدا و عبادات اشاره شده كه هر كدام از آنها مى ‏تواند عاملى براى مستى غرور گردد. افراد صالح كم ظرفيّتى را مى‏ بينيم كه هرگاه توفيق انجام عبادات يا اعمال نيكى پيدا مى‏ كنند ناگهان بر مركب غرور سوار شده و خود را اهل نجات و سعادت مى‏ شمرند و همه مردم در نظرشان كوچك مى‏ شوند و همين امر باعث هلاكتشان مى ‏گردد.
يكى ديگر از عوامل غرور، مغرور شدن به لطف و كرم و مغفرت خداست، افرادى هستند كه بى‏ محابا و جسورانه گناه مى ‏كنند، هنگامى كه از آنها سؤال شود اين چه كار زشتى است كه شما انجام مى‏ دهيد؟ مى‏ گويند: خداوند كريم و غفور و رحيم است، خدايى را كه ما مى‏ شناسيم از آن بالاتر است كه گناهان اين بنده ناچيز را به رخ او بكشد و به خاطر آن ما را مجازات كند، اصولاً اگر ما گناه نكنيم عفو و كرم خدا چه مى‏ شود؟
اين گونه افكار انحرافى و سخنان غير منطقى جرأت آنها را در گناه بيشتر مى‏ كند و باعث سقوط و هلاكتشان مى‏ شود! به همين دليل در قرآن و روايات اسلامى از اين نوع غرور شديداً نهى شده است. در آيه 6 سوره «انفطار» مى‏ خوانيم: «يَا اَيُّهَا الْاِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ»؛ (اى انسان! چه چيز تو را در برابر پروردگار كريمت مغرور ساخته است؟). اميرمؤمنان(عليه السلام) در تفسير اين آيه مى‏ فرمايد: «يَا ايُّهَا الْاِنْسَانُ مَا جَرَّأَكَ عَلَى ذَنْبِكَ؟ وَ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ؟ وَ مَا انَّسَكَ بِهَلَكَةِ نَفْسِكَ؟!»(2)؛ (اى انسان! چه چيز تو را بر گناهت جرأت داده؟ و چه چيز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته؟ و چه چيز تو را به هلاكت خويشتن علاقه‏ مند كرده است).
فرق است بين كسى كه گناه مى ‏كند و جسور است و گويى خود را طلبكار مى ‏داند و بين كسى كه گناهى از او سرزده و شرمنده است و اميد به رحمت حق دارد، اوّلى بر مركب غرور سوار است و دومى دست به دامن لطف پروردگار زده است.
جهل و نادانى يكى ديگر از اسباب غرور است، همان گونه كه علم و دانش گاه سبب غرور مى ‏شود جهل و نادانى نيز در بسيارى از جاهلان سبب غرور است. در حديثى از اميرمؤمنان(علیه السلام) مى‏ خوانيم: «مَنْ جَهِلَ اَغَرَّ بِنَفْسِهِ وَ كَانَ يَوْمُهُ شَرّاً مِنْ اَمْسِهِ»(3)؛ (كسى كه جاهل است مغرور به خويشتن مى‏ شود و امروزش بدتر از ديروز اوست!).
ديگر از اسباب غرور كه گروه زيادى را در كام خود فرو برده است دنيا و زرق و برق دنيا، مال، مقام، جوانى، زيبايى و قدرت است. افراد كم ظرفيّت همين كه به يكى از اين امور نايل شوند فراموش مى‏ كنند كه اينها عاريتى است و هميشه در معرض زوال و نابودى قرار دارد. اين فراموشى سبب خودبينى و غرور آنها مى‏ شود و اين غرور آنها را از خدا دور و به شيطان نزديك و آلوده به انواع گناهان مى‏ سازد. در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى‏ خوانيم: «اَلدُّنْيَا حُلُمٌ وَ الْاِغْتِرَارُ بِهَا نَدَمٌ»(4)؛ (دنيا خواب و خيالى بيش نيست و مغرور شدن به آن سبب پشيمانى است!). در حديثى از همان بزرگوار مى‏ خوانيم: «لَا تَغُرَّنَّكَ الْعَاجِلَةُ بِزُورِ الْمَلَاهِى، فَاِنَّ الْلَهْوَ يَنْقَطِعُ، وَ يُلْزِمُكَ مَا اكْتَسَبْتَ مِنَ الْمَآثِم»(5)؛ (دنيا تو را با سرگرمى‏ هاى باطل نفريبد و مغرور نسازد چرا كه سرگرمى‏ ها پايان مى‏ يابد و گناهش بر تو باقى مى‏ ماند!).
از شگفتيها اين است كه همه مردم با چشم خود زوال سريع نعمت‏ها و از ميان رفتن اموال و ثروت‏ها و سقوط حكومت‏ها و قدرت‏هاى دنيوى را همه روز با چشم خود مى‏ بينند، امّا هنگامى كه خودشان به آن مى‏ رسند چنان مغرور مى‏ شوند كه فكر مى‏ كنند آنچه مربوط به آنهاست جاودانى است و هرگز از آنها گرفته نمى‏ شود! آرى اسباب غرور بسيار متنوّع است و رهايى از چنگال آن مشكل و جز در سايه بيدارى و تقوا و سپردن خويش به خداوند و توجّه به زوال سريع نعمت‏ها امكان‏ پذير نيست.(6)