آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

واژه «حرص» و الفاظ مترادف آن در احادیث اسلامی، به طور وسیع مورد بحث قرار گرفته و آثار و پیامدهای منفی بسياري برای آن ذکر گردیده است. از جمله اينكه: انسان را از خدا دور می کند، شخصیت او را در انظار درهم می شکند و نابود می کند، مایه رنج و زحمت ابدی است، زمینه را برای آلوده شدن به گناهان دیگر فراهم می کند، به خاطر جمع آوری اموال دنیا، انسان را به هلاکت می افکند و دین و دنیای او را تباه می کند.

واژه «حرص» و الفاظ مترادف و هم معنى آن در احاديث اسلامى، به طور وسيع مورد بحث واقع شده و آثار و پيامدهاى بسيار منفى براى آن ذكر گرديده است كه بخشى را گلچين كرده در ذيل از نظر مى‏ گذرانيم:
1. در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) مى‏ خوانيم كه به اميرمؤمنان علي(عليه السلام) فرمود: «اِعْلَمْ يَا عَلِىُّ! اِنَّ الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِيزَةٌ وَاحِدَةٌ يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ!»(1)؛ (بدان اى علي! كه ترس و بخل و حرص، يك غريزه هستند و همه در سوء ظنّ [به خدا] خلاصه مى‏ شوند!).
2. همين معنى به صورت ديگرى در فرمان «مالك اشتر» در «نهج البلاغه» آمده است آنجا كه امام(عليه السلام) مالك اشتر را از مشورت با بخيلان و افراد ترسو و حريصان برحذر مى‏ دارد، سپس مى ‏افزايد: «انَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزٌ شَتَّى يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ»(2)؛ (بخل و ترس و حرص، غرايز مختلفى هستند كه يك ريشه دارند و آن سوء ظنّ به خداست!).
كسى كه حُسن ظنّ به پروردگار و قدرت او نسبت به انجام وعده‏ هايى كه درباره تأمين رزق و روزى بندگان تلاشگر داده، داشته باشد هرگز براى جمع آورى اموال حرص نمى‏ زند.
و آن كسى كه توكّل بر خدا و الطاف و عنايات او دارد بى جهت از هر چيزى نمى‏ ترسد و آن كس كه به رحمت و لطف او اميدوار است بخل نمى‏ ورزد.
آرى كسى كه توحيد او كامل باشد و به اسماء و صفات حُسناى الهى معتقد باشد گرفتار اين خويهاى سه گانه كثيف نمى ‏شود كه در ظاهر سه صفت از صفات رذيله است؛ ولى در باطن يك ريشه دارند (و به همين دليل گاه غريزه واحده به آنها اطلاق شده و گاه غرايز شتّى؛ چرا كه در ظاهر متعدّدند و در باطن يكى هستند).
3. «حرص» در دنيا انسان را گرفتار رنج و تعب دايمى مى‏ كند، چنان كه امام علي(عليه السلام) فرمود: «اَلْحِرْصُ مَطِيّةُ التَّعَبِ!»(3)؛ (حرص، مَركب رنج و زحمت است!).
4. در تعبير ديگرى از آن حضرت آمده است: «اَلْحِرْصُ عَنَاءُ الْمُؤَبَّدِ»(4)؛ (حرص، مايه رنج‏ و زحمت ابدى است). هرگاه كمى در احوال حريصان دقيق شويم و زندگى پر درد و رنج و مشقّت آنها را بررسى كنيم كه شب و روز مى ‏دوند و اموالى را گردآورى مي ‏كنند و بى آنكه از آن بهره‏ اى بگيرند رها مى‏ كنند و مى‏ روند، به صدق كلام بالا آشناتر مى‏ شويم و به گفته سعدى:
گفت: چشم تنگ دنيا دوست را يا قناعت پر كند يا خاك گور!
كه در واقع مقتبس از همين احاديث است.
5. انسان حريص هرگز سير نمى‏ شود، به همين دليل دائماً براى جمع و اندوختن ثروت تلاش مى‏ كند و حتّى خودش از آن بهره نمى‏ گيرد، اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در سخن پر معناى ديگرى مى‏ فرمايد: «اَلْحَرِيصُ فَقِيرٌ وَ لَوْ مَلَكَ الدُّنْيَا بِحَذَافِيرِهَا!»(5)؛ (آدمِ حريص، فقير است هر چند تمام دنيا را مالك شود!).
6. تنها كسانى از غناى درون بهره‏ مند مى‏ شوند كه اسير حرص نباشند، همان گونه كه مولا اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در سخن ديگرى مى‏ فرمايد: «اَغْنَى الْغِنَى مَنْ لَمْ يَكُنْ لِلْحِرْصِ اَسِيراً!»(6)؛ (از همه بى نيازیها بالاتر از جهت بى نيازى، كسى است كه اسير چنگال حرص نباشد!).
7. حرص براى جمع آورى اموال دنيا سرانجام انسان را به هلاكت مى‏ افكند، نه فقط هلاكت معنوى كه در بسيارى از اوقات هلاكت مادّى نيز به همراه دارد، در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) مى ‏خوانيم: «اِنَّ الدِّينَارَ وَ الدِّرْهَمَ اَهْلَكَا مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ هُمَا مُهْلِكَاكُمْ!»(7)؛ (دينار و درهم [سكّه‏ هاى طلا و نقره] پيشينيان شما را هلاك كردند، شما را نيز هلاك مى‏ كنند!).
8. آدم حريص روز به روز خود را گرفتارتر مى‏ كند تا آنجا كه راه نجات را به روى خود مى‏ بندد، چنانكه در مثال بسيار جالبى در كلمات امام باقر(عليه السلام) آمده است: «مَثَلُ الْحَرِيصِ عَلَى الدُّنْيَا مَثَلُ دُودَةِ الْقَزِّ، كُلَّمَا اِزْدَادَتْ مِنَ الْقَزِّ عَلَى نَفْسِهَا لَفّاً كَانَ اَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ! حَتَّى تَمُوتَ غَمّاً!»(8)؛ (آدم حريص نسبت به دنيا مانند كرم ابريشم است كه هر چه بيشتر بر اطراف خود مى‏ تند [و پيله را ضخيم‏ تر مى‏ كند] سخت‏ تر مى‏ تواند از آن خارج شود و سرانجام در درون پيله خود مى‏ ميرد!).
9. حرص و آز، شخصيّت انسان را درهم مى‏ شكند و ارزش او را در انظار مردم پايين مى‏ آورد. حضرت علي(عليه السلام) مى ‏فرمايد: «اَلْحِرْصُ يَنْقُصُ قَدْرَ الرَّجُلِ، فَلَايَزِيدُ فِى رِزْقِهِ!»(9)؛ (حرص، قدر آدمى را پايين مى ‏آورد، بى آنكه چيزى بر رزق او بيفزايد!).
10. حرص از امورى است كه سرچشمه گناهان زشت ديگرى مى ‏شود و از آن جمله، عدم مراعات حلال و حرام و ترك احترام به حقوق مردم و آلوده شدن به انواع ظلم و ستم هاست، به همين دليل اميرمؤمنان علي(عليه السلام) از جمله دستورهاى مهمّى كه در فرمان معروف خود به مالك اشتر داد اين بود: «لَاتُدْخِلَنَّ فِى مَشْوَرَتِكَ حَرِيصاً يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ!»(10)؛ (هرگز آدم حريص را به عنوان مشاور خود انتخاب مكن؛ چرا كه او تمايل به ستمگرى را در نظر تو زينت مى‏ دهد!).
بدين ترتيب، حرص پيامدهاى بسيار خطرناك و زيانبارى دارد، انسان را از خدا دور مى‏ كند، شخصيّت او را در نظرها درهم مى‏ شكند، آرامش را از او مى‏ گيرد. او به خاطر حرص، به گناهان بزرگ ديگرى آلوده مى ‏شود، روز به روز از سعادت دورتر مي ‏گردد و همچون بنده‏اى اسير و ذليل و گرفتار مى‏ شود و در يك كلمه دين و دنياى او تباه مى‏ گردد.(11)