آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از دیدگاه بزرگان علم اخلاق، «تکبّر» حالتی است باطنی که موجب می شود انسان خود را برتر از دیگری ببیند و از این برتری احساس آرامش کند. «تکبّر» از سه عنصر تشکیل می شود: نخست این که برای خود مقامی قائل شود، سپس برای دیگری نیز مقامی قائل شود و در مرحله سوم مقام خود را برتر از آن ها ببیند و احساس آرامش حاصل از این برتری داشته باشد. تكبّر با عُجب تفاوت دارد، در عُجب هيچ گونه مقايسه‏ اى با ديگرى نمى‏ شود؛ ولى در تكبّر، حتماً خود را با ديگرى مقايسه مى‏ كند و برتر از او مى ‏بيند.

بزرگان اخلاق گفته‏ اند: اساس تكبّر اين است كه انسان از اين كه خود را برتر از ديگرى ببيند احساس آرامش كند، بنابراين تكبّر از سه عنصر تشكيل مى‏ شود: نخست اينكه براى خود مقامى قائل شود، ديگر اين كه براى ديگرى نيز مقامى قائل شود و در مرحله سوم‏ مقام خود را برتر از آنها ببيند و احساس خوشحالى و آرامش كند.
از همين رو گفته ‏اند تكبّر (خودبرتربينى) با عُجب (خودبزرگ بينى) تفاوت دارد، در عُجب هيچ گونه مقايسه‏ اى با ديگرى نمى‏ شود؛ بلكه انسان به خاطر علم يا ثروت يا قدرت و يا حتّى عبادت، خود را بزرگ مى ‏بيند، هر چند فرضاً كسى جز او در جهان نباشد؛ ولى در تكبّر حتماً خود را با ديگرى مقايسه مى‏ كند و برتر از او مى ‏بيند.(1)
واژه «كبر و تكبّر» گاه به آن حالت نفسانى كه در بالا اشاره شد گفته مى‏ شود و گاه به عمل يا حركتى كه ناشى از آن است، مثلاً چنان مى‏ نشيند يا راه مى‏ رود و سخن مى‏ گويد كه نشان مى‏ دهد خود را برتر از همه اطرافيانش مى ‏بيند، اين اعمال و حركات را نيز تكبّر مى ‏نامند كه ريشه اصليش همان حالت باطنى و درونى است.(2)