آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اعراب جاهلى به خاطر آنكه سخت آلوده شراب بودند، حكم تحريم شراب در چهار مرحله داده شد. قرآن در ابتدا می فرماید: «از ميوه هاى درختان خرما و انگور، مسكرات و روزى پاكيزه مى گيريد». در مرحله دوم می فرماید: «در حال مستى به نماز نزديك نشويد». در مرحله سوم، شراب را گناهی بزرگ دانسته، هر چند منافعی دارد، اما زيانش بيش از سود آن است. در مرحله چهارم است كه شراب را از عمل شيطان دانسته است و اين، حکم حرمت است.

جامعه عرب جاهلى سخت آلوده شراب و قمار بود. شراب براى آنان بسان آب آشاميدنى معمول و مرسوم بوده، از این رو حذف و ریشه کن کردن آن از زندگی اعراب جاهلی به يكباره ممكن نیست. لذا قرآن مجيد با برنامه اى تدريجى، و در چهار مرحله حكم به تحريم شراب داد.
ما نیز بايد در مسائل تربيتى از اين روش قرآن استفاده كنيم؛ اگر بخواهيم شخصى كه دهها سال معتاد به مواد مخدّر يا سيگار است ترك دهيم، نبايد به يك باره از او بخواهيم عادت خويش را ترك گويد كه اين كار عملاً ممكن نيست، و ضررهايى نيز در پى دارد. بلكه با كم كردن تدريجى مادّه مورد استفاده اش، تدريجاً آن را به صفر برسانيم.
اکنون به مراحل چهارگانه تحريم شراب توجّه فرماييد:
1. در گام اوّل پس از برشمردن نعمتهاى پروردگار مى فرمايد: «وَ مِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَ الاَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِى ذَلِكَ لاَيَةً لِّقَوْم يَعْقِلُونَ»(1)؛ (و از ميوه هاى درختان خرما و انگور، مسكرات [ناپاك] و روزى خوب و پاكيزه مى گيريد؛ در اين، نشانه روشنى است براى گروهى كه مى انديشند). در اين آيه شريفه، «رزق حسن» مقابل «مسكرات» قرار داده شده، و اين اوّلين اشاره به ضدّ ارزش بودن شراب است. مردم از اين تقابل فهميدند كه شراب رزق حسن نيست، و استفاده از آن شايسته نمى باشد.
2. آيه 43 سوره نساء دومين گام براى بيان حرمت تدريجى شراب است؛ توجّه فرماييد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَقْرَبُوا الصَّلاَةَ وَ أَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ»؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! در حال مستى به نماز [و جماعت در مسجد] نزديك نشويد، تا بدانيد چه مى گوييد).
اين آيه شريفه مشروبات را منافى با نماز مى شمرد، و به مسلمانان صدر اسلام اجازه نمى دهد در حال مستى به نماز بايستند. ضمناً به اين مطلب اشاره مى كند كه شرب خمر و مستى با عقل و درايت سازگار نيست.
سومين مطلبى كه از آيه شريفه استفاده مى شود اين كه نماز فقط الفاظ نيست، بلكه روح نماز حضور قلب است.(2) و از آنجا كه انسان مست حضور قلب ندارد و نمى فهمد كه چه مى گويد، لذا خداوند دستور مى دهد كه در حال مستى نماز نخوانيد.
3. آيه 219 سوره بقره سومين مرحله تبيين تدريجى حرمت شرب خمر است. طبق آنچه در اين آيه شريفه آمده، شراب گناه بزرگى است، هر چند براى عدّه اى از مردم در خريد و فروش آن منافع و سودى وجود دارد، ولى هنگامى كه سود و زيان آن مقايسه مى شود، زيانش بيشتر و بزرگتر از سود آن است. در اين آيه با شدّت بيشترى با شراب برخورد شده، و از آن به عنوان گناهى بزرگ ياد شده است.
4. آخرين مرحله تبيين حرمت شرب خمر، كه به طور صريح بيان شده، در آيات 90 و 91 سوره مائده آمده است. توجّه فرماييد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الاَنصَابُ وَ الاَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ فِى الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ عَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُّنتَهُونَ»؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! شراب و قمار و بتها و ازلام پليد و از عمل شيطان است، از آن دورى كنيد تا رستگار شويد. شيطان مى خواهد بوسيله شراب و قمار، در ميان شما عداوت و كينه ايجاد كند، و شما را از ياد خدا و نماز باز دارد. آيا [با اين همه زيان و فساد و با اين همه نهى اكيد] خوددارى خواهيد كرد؟!)
در اين آيه شريفه ده نوع تأكيد براى حرمت شراب به كار رفته است:
اوّل: اين كه آيه شريفه خطاب به مؤمنين است و معناى آن اين است كه ايمان و شرب خمر با هم منافات دارد؛ و كسى كه شرب خمر كند مؤمن نيست، همان گونه كه مؤمن شرب خمر نمى كند.
دوم: شراب را در كنار گناهان روشن و مسلّمى نظير قمار، بت پرستى و بخت آزمايى قرار داده است، و اين خود تأكيد ديگرى بر حرمت شرب خمر است. در روايتى مى خوانيم: «شارِبُ الْخَمْرِ كَعابِدِ وَثَن»(3)؛ (شراب خوار بسان بت پرست است).
سوم: كلمه رجس و پليدى، كه به عنوان توصيف مشروبات الكلى آمده، تأكيد ديگرى بر حرمت است.
چهارم: اين كه شراب خوارى را از كارهاى شيطان معرّفى مى كند، که نشانگر قبح و زشتى اين عمل پليد است.
پنجم: جمله «فَاجْتَنِبُوهُ»؛ كه دستور صريح بر ترك شرب خمر مى دهد، تأكيد بلكه تصريح ديگرى بر حرمت اين كار زشت است.
ششم: جمله «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ كه فلاح و رستگارى را در سايه ترك شرب خمر مى داند، تأكيد ششم موجود در آيه، براى حرمت شرب خمر است.
هفتم: شيطان با شرب خمر قصد دارد بين شما عداوت و كينه ايجاد كند. آيا چيزى كه ابزار و سلاح شيطان براى ايجاد عداوت و كينه بين انسانهاست حرام نيست؟ اين مطلب تأكيد مهمّ ديگرى بر حرمت شرب خمر است.
هشتم: جمله «وَ يُصَدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللهِ»؛ تأكيد ديگرى بر مدّعاى ماست. چيزى كه مايه فراموشى ذكر خداست و انسان را از ياد خدا باز مى دارد نمى تواند حلال و مباح باشد.
نهم: شراب علاوه بر مفاسد فوق، انسان را از نماز نيز باز مى دارد. و اين نهمين تأكيد موجود در آيه است.
دهم: آخرين جمله «فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ»؛ (آيا خوددارى خواهيد كرد؟) دهمين تأكيد موجود در آيه شريفه براى حرمت شراب است. آيا اين همه مفاسدى كه در شراب است باعث خوددارى شما از آلوده شدن به آن نخواهد شد؟
اين آيه شريفه هم فرمان صريح حرمت شرب خمر را بيان كرده است، و هم فلسفه مادّى و معنوى اين تحريم را دربر دارد.
نتيجه اين كه اسلام با استفاده از برنامه بيان تدريجى احكام، حرمت شراب را در چهار مرحله بيان نموده، و در مرحله آخر بطور صريح و روشن آن را تحريم كرده است.(4)