آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

طبق آيات و روايات، روز قيامت ميزان هاى سنجش برپا مى شود و همه چيز از اعمال گرفته تا نيّات، خُلقيّات و عقاید انسان را می سنجند، تا اجراى عدالت امكان پذير شود. بر این اساس تاكيد شده كه هر روز به حساب اعمال تان رسيدگي كنيد تا حساب فرداى قيامت آسان شود. امام علی(ع) مى فرمايد: «براى اين كه در روز قيامت، در برابر ميزان و حساب گرفتار پشيمانى نشويد، در همين دنيا خودتان پيوسته اعمال و نيّات و اخلاق خود را بسنجید؛ كاستى ها را جبران نماييد و فزونى ها را شكر گوييد».

آيات و روايات فراوانى به ما مى گويد: روز قيامت ميزان هاى سنجش بر پا مى شود و همه چيز را وزن مى كنند و از تعبيرات آيات چنين بر مى آيد كه نه تنها اعمال را به وزن مى كشند؛ بلكه انسان ها را هم مورد سنجش قرار مى دهند؛ يعنى هم عقايد و نيّات و اخلاق كه در درون وجود انسان است، مورد سنجش قرار مى گيرد و هم اعمال كه در برون است. بعضى چنين تصوّر مى كنند كه واقعاً ترازوهايى همچون ترازوهاى عالم دنيا (منتهى دقيق تر و سنجيده تر) در آن روز بر پا مى شود؛ به همين دليل، ناچار شده اند كه بگويند بر اثر تجسّم اعمال و اخلاق، اين امور معنوى وزنى به خود مى گيرد كه در ترازوها قابل سنجش است؛ ولى بى شك چنين نيست. سنجش و توزينِ هر چيز متناسب با آن است.
امروز كلمه «ميزان» را در «ميزان الحرارة» و «ميزان الهواء» و مانند آن به كار مى بريم، در حالى كه ترازويى در كار نيست. حتّى واژه «ميزان» در امور معنوى و غير مادّى هم زياد به كار مى رود. حقيقت اين است كه عالم آخرت، جهان ديگرى است بسيار گسترده تر از جهان محدود ما كه حتّى تصوّر ابعاد و حدود و جزئياتش براى ما زندانيان عالم دنيا مشكل است؛ هر چند كليّات آن را اجمالاً مى دانيم. به هر حال، در آن روز اعمال، نيّات، خُلقيّات و ايمان ما با ترازوهاى سنجش مخصوص، دقيقاً سنجيده مى شود؛ چراكه اجراى عدالت بدون سنجش دقيق امكان پذير نيست. درست است كه خدا همه اينها را قبل از سنجش مى داند؛ ولى بايد حجّت بر انسانها نيز تمام شود و اجراى عدالت را با چشم خويش ببينند. به دنبال اين سنجش دقيق، حسابرسى آغاز مى شود؛ حسابى بسيار دقيق و سريع كه شايد به اندازه يك چشم بر هم زدن بيشتر به طول نيانجامد و در سايه اين حسابرسى ها، استحقاق افراد براى پاداش و كيفر، بر همه روشن مى شود. بديهى است كه اگر انسان وزن و حسابِ زندگى مادّىِ خود را براى مدّت طولانى به فراموشى بسپارد و روزى ناگهان به فكر وزن و حساب بيفتد، اى بسا گرفتار خسران هاى وحشتناكى مى شود كه راه جبران بر او بسته است. لذا انسان هاى هوشيار، در فواصل كوتاه به حساب و كتاب خود رسيدگى مى كنند.
امام علی(عليه السلام) در جمله هائى از خطبه 90 نهج البلاغه مى فرمايد: «براى اين كه در روز قيامت، در برابر ميزان و حساب گرفتار پشيمانى نشويد - همان پشيمانى كه سودى از آن نخواهيد برد - در همين دنيا، خودتان پيوسته اعمال و نيّات و اخلاق خود را وزن كنيد و به حساب خويش برسيد؛ كاستى ها را جبران نماييد و فزونى ها را شكر گوييد». آرى، انسان عاقل كسى است كه پيش از آن كه او را در برابر ميزان دعوت كنند، خويشتن و اعمال خويش را توزين نمايد و پيش از آن كه به حساب او برسند، به حساب خويشتن برسد.
در حديثى از امام موسى بن جعفر(عليهما السلام) مى خوانيم: «لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُِحاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ، فَإِنْ عَمِلَ خَيْراً اِسْتَزَادَ اللّهَ مِنْهُ، وَ حَمِدَ اللّهَ عَلَيْهِ، وَ إِنْ عَمِلَ شَيْئاً شَرّاً اِسْتَغْفَرَ اللّهَ وَ تَابَ عَلَيْهِ»(1)؛ (كسى كه همه روز به حساب خويش نرسد، از ما نيست، اگر كار نيكى انجام داده، از خدا فزونى طلبد و خدا را سپاس گويد و اگر كار بدى انجام داده، استغفار و توبه كند). در حديث پر معناى ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمده است كه به «ابوذر» فرمود: «يَا أَبَاذَرٍّ! حَاسِبْ نَفْسَكَ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبَ، فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِكَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَكَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ»(2)؛ (اى ابوذر! پيش از آن كه به حساب تو برسند، به حساب خويش رسيدگى كن! چراكه حساب فرداى قيامت را بر تو آسان مى كند و قبل از آن كه در برابر ميزان، قرار بگيرى خود را وزن كن).
علّامه مجلسى در «بحارالانوار» در حديث ديگرى از سلسله مواعظ پيامبر(صلى الله عليه وآله) خطاب به «ابوذر» چنين نقل مى كند: «يَا أَبَاذَرٍّ! لَا يَكُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِينَ حَتَّى يُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِيكِ شَرِيكَهُ، فَيَعْلَمَ مِنْ أَيْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَيْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَيْنَ مَلْبَسُهُ؛ أَمِنْ حِلٍّ ذلِكَ أَمْ مِنْ حَرَامٍ؟»(3)؛ (اى ابوذر! انسان در صف متّقين نخواهد بود؛ مگر اين كه حساب خويش را برسد؛ دقيق تر از حسابى كه شريك نسبت به شريك خود انجام مى دهد تا بداند غذاى او از كجاست و همچنين نوشيدنى و لباس او آيا از حلال است يا از حرام؟)(4)