آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام(ع) در توصیف این افراد مي فرمايد: «[او] خود را عالم خوانده اما عالم نيست و نادانى ها را از جمعى نادان فرا گرفته است و دام هايى از طناب هاى فريب را بر سر راه مردم نصب كرده و قرآن را بر اميالش تطبيق داده است. مردم را در برابر گناهان بزرگ، ايمنى مى بخشد و ادّعا مى كند كه از شبهات اجتناب مى ورزد؛ اما در آن غوطه ور است و ادّعا مى كند از بدعتها دور است؛ اما در ميان آنهاست. چهره اش انسان؛ ولى قلبش حيوان است و راه هدايت را نمى شناسد و طريق گمراهى را درك نمى كند و [در واقع] مرده اى است در ميان زندگان».

امام علی(عليه السلام) در بخشی از خطبه 87 نهج البلاغه، بيش از «ده وصف» از اوصاف گمراهان عالم نما را برشمرده و داد سخن در معرّفى آنان داده است؛ نخست مى فرمايد: (و ديگرى خويش را عالم خوانده، در صورتى كه عالم نيست)؛ «وَ آخَرُ قَدْ تُسَمَّى عَالِماً وَ لَيْسَ بِهِ».
در دومين وصف مى فرمايد: (او يك سلسله نادانى ها را از جمعى نادان فرا گرفته و مطالبى گمراه كننده از گمراهانى آموخته است)؛ «فَاقْتَبَسَ جَهَائِلَ مِنْ جُهَّالٍ وَ أَضَالِيلَ مِنْ ضُلَّالٍ».
در سومين وصف، مى افزايد: (او دام هايى از طناب هاى فريب و گفته هاى باطل بر سر راه مردم نصب كرده است [تا از اين طريق، صيدهاى خود را به دام افكند])؛ «وَ نَصَبَ لِلنَّاسِ أَشْرَاكاً(1)مِنْ حَبَائِلِ غُرُورٍ وَ قَوْلِ زُورٍ».
اين موضوع، مصداق هاى زيادى در طول تاريخ و در هر عصر و زمان داشته است كه با دامِ دين، افراد را فريب داده اند؛ همان گونه كه على(عليه السلام) در خبرى درباره «عبداللّه بن زبير» مى فرمايد: «يَنْصِبُ حِبَالَةَ الدِّينِ لاِصْطِيَادِ الدُّنْيَا»(2)؛ (او دين خدا را دام كرده تا دنيا را صيد كند [امام اين سخن را زمانى فرمود كه هنوز ماهيّت عبداللّه بن زبير كاملاً آشكار نشده بود]).
در چهارمين وصف مى فرمايد: ([اين عالم نماى گمراه] قرآن را بر اميال و خواسته هاى خود، تطبيق داده و حق را مطابق هوس هاى خويش تفسير كرده است)؛ «قَدْ حَمَلَ الْكِتَابَ عَلَى آرَائِهِ وَ عَطَفَ الْحَقَّ عَلَى أَهْوَائِهِ».
در واقع براى شناخت عالمان مُخلص، از عالم نماهاى حيله گر و فريب كار، نشانه اى بهتر از اين نيست. آن كس كه «قرآن را پيشواى خود قرار داده» در صفِ «علماى مخلص» است و آن كس كه «خود را پيشواى قرآن قرار مى دهد» و سعى دارد با «تفسير به رأى» و توجيهات باطل، قرآن را بر خواسته هاى دل خويش تطبيق دهد، «عالم نمايى» است خطرناك و فريبكار.
در پنجمين وصف مى فرمايد: (او مردم را در برابر گناهان بزرگ، ايمنى مى بخشد و جرايم سنگين را در نظرها سبك جلوه مى دهد)؛ «يُؤْمِنُ النَّاسَ مِنَ الْعَظَائِمِ وَ يُهَوِّنُ كَبِيرَ الْجَرَائِمِ».
در هر جامعه اى گروه عظيمى هستند كه مى خواهند ظاهراً ديندار باشند، ولى در باطن آزاد؛ دنبال كسى مى گردند كه گناهان بزرگ را كوچك بشمرد و در مسأله ديندارى، تنها به تشريفات و پوسته ها قناعت كند. اينجاست كه عالم نمايانِ فريبكار، با درك اين معنا به سراغ بهره بردارى از آن گروه مى روند.
در ششمين وصف مى فرمايد: ([اين عالم نماى گمراه] ادّعا مى كند كه من از شُبهات اجتناب مى ورزم؛ در حالى كه در آن غوطه ور است)؛ «يَقُولُ: أَقِفُ عِنْدَ الشُّبَهَاتِ وَ فِيهَا وَقَعَ».
اين رياكارِ شيّاد، در برابر توده مردم چنان اِبراز تقوا و پاكى مى كند كه مى گويد: «نه تنها از حرام پرهيز دارم كه از شبهات نيز بيزارم»؛ در حالى كه زندگى او مملوّ از شبهات و فراتر از آن، محرّماتِ آشكار است.
«شُبهات» به امورى گفته مى شود كه به طور دقيق شناخته شده نيست؛ آيا حرام است يا حلال؟ و به تعبيرى كه در روايت نبوى آمده است: «حَلَالٌ بَيِّنٌ وَ حَرَامٌ بَيِّنٌ وَ شُبَهَاتٌ بَيْنَ ذلِكَ»(3)؛ (بعضى از امور آشكارا حلال و بعضى از امور آشكارا حرام است و شبهات، در ميان اين دو قرار دارد و در واقع، شبهات مرز گناهان است).
در هفتمين وصف مى افزايد: (او ادّعا مى كند من از بدعتها دورى مى كنم، در حالى كه در ميان آنها آرميده است!)؛ «وَ يَقُولُ: أَعْتَزِلُ الْبِدَعَ وَ بَيْنَهَا اِضْطَجَعَ(4)».
اين ادّعا نيز ممكن است از سر فريبكارى يا جهل مركّب باشد و اصولاً ابزار كار عالم نمايان گمراه و فريبكار، چنگ زدن به دامن بدعتها و ترك سنّت هاست تا هواى نفس خويش و هوس هاى شيطانى را در لباس دين به خورد مردم بدهند و اين كار جز از طريق بدعت گذارى، ميسّر نيست.
در هشتمين و نهمين و دهمين وصف كه در واقع به منزله جمع بندى صفات پيشين است (و لذا با فاء تفريع ذكر شده) مى فرمايد: (بنابراين، چهره او چهره انسان است، ولى قلبش قلب حيوان؛ راه هدايت را نمى شناسد تا از آن پيروى كند و طريق گمراهى را درك نمى كند تا از آن بپرهيزد [و ديگران را از آن باز دارد] و او [در حقيقت] مرده اى است در ميان زندگان!)؛ «فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسَانٍ وَ الْقَلْبُ قَلْبُ حَيَوَانٍ، لَايَعْرِفُ بَابَ الْهُدَى فَيَتَّبِعَهُ وَ لَا بَابَ الْعَمَى فَيَصُدَّ عَنْهُ وَ ذلِكَ مَيِّتُ الاَحْيَاءِ!».
در واقع آنها مصداق اين آيه شريفه اند كه مى فرمايد: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الاِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ آذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِكَ كَالاَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ»(5)؛ (به يقين گروه بسيارى از جن و انس را، براى دوزخ آفريديم؛ آنها دل هايي [عقل هايى] دارند كه با آن [انديشه نمى كنند و] نمى فهمند و چشمانى كه با آن نمى بينند و گوش هايى كه با آن نمى شنوند؛ آنها همچون چهارپايانند؛ بلكه گمراه تر! اينان همان غافلانند! چراكه با داشتن همه گونه امكاناتِ هدايت، باز هم گمراهند).(6)