آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در اهميت «نماز شب»، همین بس که قرآن به پيامبر(ص) سفارش نموده كه: «پاسى از شب را از خواب برخيز و قرآن [و نماز] بخوان، اين وظيفه اضافى براى توست تا پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برساند». پيامبر(ص) نيز به امام على(ع) توصيه مى كند: «بر تو باد كه نماز شب را به جاى آورى! اين سخن را پيامبر(ص) چهار بار تكرار نمود». همچنین در روايت آمده است يكي از سه چيزي كه مايه نشاط مؤمن مى شود نماز در آخر شب است و اینکه خداوند ابراهيم(ع) را به خاطر نماز شب و اطعام طعام به مقام «خليل اللهي» رسانيد.

نماز شب كه با آداب خاصّى انجام مى گيرد، اكسير اعظم و كيمياى اكبر است كه مى تواند مِس تيره وجود انسان را به طلاى نابِ تقوا مبدّل كند. قرآن مجيد و همه پيشوايان بزرگ اسلام و بزرگان اخلاق، بر انجام اين عبادت انسان ساز و آثار تربيتى آن تأكيد كرده اند.
همين بس كه قرآن مجيد به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) خطاب مى كند و مى گويد: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً»(1)؛ (پاسى از شب را از خواب برخيز و قرآن [و نماز] بخوان، اين وظيفه اضافى براى توست [اشاره به اينكه نماز شب بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) واجب و بر امّت مستحب است] تا پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برساند).
اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) «مقام محمود» را كه مقام بسيار والا و برجسته است، در سايه عبادت شبانه پيدا كرد.
از روايات فراوانى كه در اين زمينه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و ائمه هُدى(عليهم السلام) نقل شده همين بس كه در حديثى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) توصيه مى كند: «عَلَيْكَ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ! يُكَرِّرُهَا أَرْبَعَةً»(2)؛ (بر تو باد كه نماز شب را به جاى آورى! پيامبر اين سخن را چهار بار تكرار كرد).
در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم كه به على(عليه السلام) فرمود: «يَا عَلِىُّ ثَلَاثُ فَرَحَاتٍ لِلْمُؤْمِنِ: لُقَى الاِخْوَانِ وَ الاِفْطَارُ مِنَ الصِّيَامِ وَ التَّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّيْلِ»(3)؛ (سه چيز است كه مايه نشاط مؤمن مى شود: ديدار دوستان و افطار روزه و نماز در آخر شب). از اين حديث استفاده مى شود كه نماز شب، مايه نشاط و شادابى مؤمنان است.
در حديث پرمعناى ديگرى از همان حضرت مى خوانيم: «مَا اتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً إِلَّا لاِطْعَامِهِ الطَّعَامَ وَ صَلَاتِهِ بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ»(4)؛ (خداوند ابراهيم(عليه السلام) را به مقام دوستى خود [و افتخار خليل اللّهى] نرساند مگر به خاطر اطعام طعام و نماز شبانه هنگامى كه مردم در خواب بودند).
در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه به يكى از ياران خود تأكيد فرمود: (نماز شب و عبادت شبانه را رها مكن كه هر كس نماز شب را رها كند، مغبون است)؛ «لاَ تَدَعْ قِيَامَ اللَّيْلِ فَإِنَّ الْمَغْبُونَ مَنْ غُبِنَ قِيَامَ اللَّيْلِ».(5)
و جالب اينكه در آيه 6 سوره مزّمّل از نماز شب تعبير به «نَاشِئَةَ اللَّيْلِ» شده و آن را بسيار مهمّ و سبب استقامت شمرده است: «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً» و به گفته بعضى از مفسّران: تعبير «نَاشِئةَ اللَّيْلِ» اشاره به نشئه و نشاط و جذبه روحانى و ملكوتى است كه در سايه اين عبادت براى انسان فراهم مى شود.
دليل اين اهميّت نيز روشن است؛ زيرا «روح عبادت» كه انسان را به «مقامات عالى» مى رساند دو چيز است: «اخلاص» و «حضور قلب» و اين هر دو در شب، مخصوصاً در آخر شب، بعد از يك استراحت نسبتاً ممتدّ، در حالى كه چشم هاى بسيارى از مردم در خواب است و جُنب و جوش هاى زندگى مادّى موقّتاً خاموش شده، نه جايى براى رياست است و نه شواغل روزمرّه مادّى فكر انسان را به خود جلب مى كند، حاصل مى شود؛ از اين رو، نماز شب عبادتى است خالص و توأم با حضور دل و آميخته با معنوّيت كامل و سرچشمه انواع بركات. به گفته حافظ:
هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ *** از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود.
آثار بى نظير اين عبادتِ شبانه را، هر كس مى تواند با تجربه دريابد و هنگامى كه طعم شيرين آن را در مذاق جان احساس كند به آسانى آن را رها نخواهد كرد!
مى صبوح و شَكَر خواب صبحدم تا چند *** به عذر نيمه شبى كوش و گريه سحرى
آرى! كليد گنج سعادت و راه رسيدن به معشوق حقيقى همين است:
دعاى صبح و آه شب، كليد گنج مقصود است *** بدين راه و روش مى رو كه با دلدار پيوندى!(6)