آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روايات آمده است كسي كه در معصيت صبر كند «متصبر» و كسي كه در مصيبت صبر كند «مصابر» و كسي كه در عبادت صبر كند «صابر» است. مصابر، نوعي صبر است كه با شدت و سختي همراه باشد. متصبّر كسى است كه صبر بر او مشكل تر است؛ چراكه هواهاي نفساني با تمام قوا در مقابل انسان قرار مي گيرند.

در منابع اسلامى، كسي كه در معصيت صبر مي كند «متصبّر» (از باب تفعّل) و كسي كه در مصيبت صبر مي كند«مصابر» (از باب مفاعله) و كسي كه در عبادت صبر كند «صابر» (از ثلاثى مجرد) گفته شده است. ابن مسكان از امام صادق(عليه السلام) سؤال مى كند كه: «جُعِلتُ فِدَاكَ وَ مَا الصَّابِرُونَ وَ مَا المُتَصَبِّرُونَ؟ قَالَ: اَلصَّابِرُونَ عَلَى اَدَاءِ الفَرَائِضِ وَ المُتَصَبِّرُونَ عَلَى اِجتِنَابِ المَحَارِمِ»(1)؛ (فدايت شوم، صابرون و متصبرون چه كسانى هستند؟ فرمود: صابرون كسانى هستند كه بر انجام واجبات صبر مى كنند، و متصبرون كسانى هستند كه از محرمات دورى مى كنند). و در روايتى ديگر از آن حضرت در ذيل قول خداوند: «اِصبِروُا وَ صَابِرُوا»(2) رسيده: «اِصبِرُوا عَلَى الفَرِائِضِ وَ صَابِرُوا عَلَى المَصَائِبِ»(3)؛ (صبر كنيد بر واجبات و صبر كنيد بر مصيبتها).
صابر به معنى استقامت كننده است. مصابر نوعى صبر همراه با شدت و سختى است. «مصابره» از باب مفاعله جائي است كه دو نفر در كار باشند و به اصطلاح بين الاثنين باشد و اين نشان مى دهد كه در مصابره به خاطر مقاومت طرف مقابل، غلبه مشكل تر است. در ذيل آيه فوق در سوره آل عمران زمخشرى در «تفسير كشاف» گويد: «المصابرة: باب من الصبر ذكر بعد الصبر على ما يجب الصبر عليه تخصيصاً لشدته و صعوبته»؛ (مصابره نوعى از صبر است و خداوند [صابروا] را بعد از [اصبروا] ذكر كرده، تا شدت و سختى مصابرة را برساند). «متصبّر» كسى است كه صبر بر او مشكل تر است. ماده تفعّل را در جائى بكار مى برند، كه شخص با تكلف و زحمت بخواهد امرى را بر خود هموار كند، در صبر بر معاصى چيزي مانند هواهاى نفسانى با تمام قوا در برابر انسان مي ايستد و صبر يا مصابره براي غلبه بر آنها كافي نيست؛ بلكه صبرى لازم است كه بتوان بر آنها غلبه كرد، و در نهايت بايد متصبّر بود؛ يعنى اگرچه غلبه مشكل است؛ ولى بايد زحمت آن را به جان خريد و اگر بر اين امر استقامت و پايدارى شود، به تدريج «تصبّر» به «مصابره» و در نهايت به «صبر» مى انجامد كه نيروى زيادى احتياج ندارد، و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مي فرمايد: «مَنْ يَتَصَبَّرُ يُصَبِّرُهُ اللهُ...»(4)؛ (كسى كه تصبر كند [و در صدد به دست آوردن صبر باشد] خداوند صبر را به او ارزانى مى دارد).
اين بيان برحسب سنجش هر يك از سه مورد صبر است كه طاعت و مصيبت و معصيت باشد و گرنه «تصبر» و «مصابره» و «صبر» براى انسان هاى معمولى براى هر يك از موارد سه گانه وجود دارد. در مورد عبادت و اطاعت، ابتدا «تصبر» و سپس «مصابره» و بعد از آن «صبر» لازم است، زيرا هميشه در ابتداء كار، نيروى بيشترى براى مبارزه لازم است، و خود به خود بيشتر بر انسان فشار وارد مى شود، مثلا اگر كسى تصميم بگيرد نماز شب بخواند در ابتداء رها كردن آن خواب ناز و بلند شدن در نيمه هاى شب بسيار دشوار است، ولى ممارست بر اين امر، به تدريج اين مشكل را آسان خواهد كرد، اين قاعده كلى را مى توان در هر امرى يافت، حتى در كسب و كار. فردى كه كارى را تازه شروع كرده است بايد تا رونق گرفتن كسب و كارش بيشتر استقامت و پايدارى كند و از عدم پيشرفت كارش در روزهاى اول نااميد و مأيوس نشود. با اين توضيحاتى كه داده شد كلام امام على(عليه السلام) روشن مى شود كه: «اَفضَلُ الصَّبرِ اَلتَّصَبُّرُ»(5)؛ (بافضيلت ترين صبرها تصبّر است [يعني صبرى كه همراه با كُلفَت و مشقت و زحمت باشد افضل است].(6)