آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

یکی از حقوقی که انسان باید رعایت کند حق همسایگی است که در روایات و قرآن به آن زیاد سفارش شده است. پیامبر(ص) می فرماید: «جبرئیل آنقدر مرا به رعایت حق همسایه سفارش کرد که گمان کردم از هم ارث می برند». بنابراین کسي که مومن است همسایه اش را اذیت نمی کند و در تمام غمها و شادی های زندگی همراه اوست و در رفع مشکلاتش تلاش می کند و اگر از طرف همسایه اذیت شد صبر می کند؛ زیرا می داند این صبر غضب الهی را خاموش می کند.

امام علي(عليه السلام) در فرازي از خطبه متقين در بيان اوصاف ايشان مي فرمايد: «پرهيزكار ضرر و زيان به همسايه نمى زند». كمترين حقى كه هر فرد نسبت به انسان دارد، اين است كه انسان ضرر به او نرساند و از جمله، همسايه است كه بايد از ضرر و زيان همسايه ديگر مصون باشد، مولى علی(علیه السلام) مى فرمايند: «پرهيزكار كسى است كه ضرر به همسايه خود نمى رساند و نه تنها ضرر نمى رساند كه اين گونه پرهيزكاران به همسايه توجه و عنايت مى كنند». حق همسايه همچون حق ارحام و بستگانِ نزديك انسان است؛ زيرا هر همسايه حقى بيشتر از حق برادرى اسلامى كه همه مسلمانها دارند دارد و كسى كه در حق او تقصير كند و به او ضرر و زيانى رساند گناهكار و تجاوز پيشه است.
روايتى از پيامبر(صلی الله علیه و آله) آمده كه فرمودند: «همسايه ها سه گروهند: گروهي سه حق دارند (حق همسايگى، حق اسلام و حق خويشاوندى) و گروهى دو حق دارند (حق اسلام و حق همسايگى) و گروهى يك حق دارند و آن كافر است كه فقط حق همسايگى دارد».(1) پيامبر(صلی الله علیه و آله) حتى براى كافر نيز حق همسايگى قرار داده اند، در جاى ديگر فرمودند: (رفتار خود را با همسايه ات نيكو گردان [و حق همسايگى را اداء كن] آن وقت مؤمن هستى)؛ «اَحْسِنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جَاوَرَكَ تَكُنْ مُؤْمِناً»(2) مؤمن آن است كه در مرحله عمل، ايمان خود را به اثبات رساند. در جاى ديگر فرمودند: «مَن كَانَ يُؤمِنُ بِاللّهِ وَ اليَومِ الآخِرِ فَلَايُؤذِ جَارَهُ»(3)؛ (كسى كه به خدا و روز معاد ايمان دارد، همسايه خود را اذيت نمى كند).
خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لَاتُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ بِذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَ الْجَارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ»(4)؛ (خدا را عبادت كنيد و هيچ چيز را شريك او قرار ندهيد و به والدين [پدر و مادر] و خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و همسايه نزديك و همسايه دور و دوست و همنشين و واماندگان در سفر و بردگانى كه مالك آنها هستيد احسان كنيد...).
خداوند بعد از امر به پرستش خود، دومين چيزى را كه مورد اهمّيّت قرار مى دهد، احسان به كسانى است كه در آيه مى شمارد، و از جمله آنها «اَلجَارِ ذِى القُربَى وَ الجَارِ الجُنُبِ» است.«اَلجَارِ ذِى القُربَى» يعنى همسايگان نزديك از نظر مكانى. بعضى خواسته اند همسايگانِ خويشاوند را بگويند، ولى بعيد به نظر مى رسد؛ زيرا از خويشاوندان با عبارت «ذِى القُربَى» تعبير شده است پس يا همسايگان مكانى يا همسايگانى كه از نظر مذهب و دين با انسان نزديك هستند مراد است و «اَلجَارِ الجُنُبِ»؛ يعنى همسايگان دور؛ خواه مكانى و خواه آنها كه از نظر كيش و آئين و مذهب از انسان دور هستند.(5) و بطور كلى همه همسايگان را در برمى گيرد خواه نزديك و خواه دور، خواه مسلمان و خواه غير مسلمان. در تفسير نمونه ذيل اين آيه مى گويد: «طبق پاره اى از روايات تا چهل خانه از چهار طرف همسايه محسوب مى شوند(6) كه در شهرهاى كوچك تقريباً تمام شهر را در بر مى گيرد(چون اگر خانه هر انسانى را مركز دايره اى فرض كنيم كه شعاع آن از هر طرف چهل خانه باشد، با يك محاسبه ساده درباره مساحت چنين دايره اى روشن مى شود كه، مجموع خانه هاى اطراف آن را تقريباً پنج هزار خانه تشكيل مى دهد، كه مسلماً شهرهاى كوچك بيش از اين تعداد، خانه ندارند).(7)
حق جوار و همسايگى آنقدر در اسلام مورد تأكيد قرار گرفته كه نبى اكرم(صلی الله علیه و آله) مى فرمايند: «مَازَالَ جَبرَئِيلُ يُوصِينِى بِالجَارِ حَتَّى ظَنَنْتُ اَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُ»(8)؛ (جبرئيل دائماً مرا سفارش به همسايه مى كرد به طورى كه گمان كردم او ارث مى برد). اميرالمؤمنين(علیه السلام) نيز در وقت شهادت فرمودند: «اَللّهُ اَللّهُ فِى جِيرَانِكُم فَاِنَّهُ وَصِيَّةُ نَبِيِّكُم مَازَالَ يُوصِى بِهِم حِتَّى ظَنَنّا اَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُم»(9)؛ (خدا را در مورد همسايگان در نظر بگيريد و نيكو همسايگى كنيد، زيرا سفارش پيامبر(صلی الله علیه و آله) شما اين بود و مرتب سفارش براى آنها مى كرد به طورى كه گمان كرديم ارث مى برد) و اين كلمات نشان دهنده نزديكى حق همسايه به حق نزديكان است؛ زيرا نزديكان به حسب نزديكيشان ارث مى برند.
رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «حرمت و احترام همسايه بر انسان مثل حرمت و احترام مادر انسان است».(10) مردى به نزد رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «يا رسول الله(صلی الله علیه و آله) من قصد خريد خانه كردم دستور مى دهيد كجا بخرم؟ در «جَهينه» يا «مزينه» يا «ثقيف» يا «قريش»، فرمودند: «اَلجَارُ، ثُمَّ الدَّارُ، اَلرَّفِيقُ ثُمَّ السفر»(11)؛ (همسايه سپس خانه، رفيق سپس سفر!). مولى على(عليه السلام) هم فرمودند: «سَلْ عَنِ الجَارِ قَبلَ الدَّارِ»(12)؛ (از همسايه قبل از خانه سؤال كن!). اين روايات نشان دهنده اهتمام به همسايه نيك است به طورى كه اول مى گويد: همسايه را بنگر سپس خانه؛ يعنى در خريدن خانه تنها موقعيت خانه و امكانات آن را در نظر نگير؛ بلكه به همسايه آن بنگر؛ زيرا بسيارى از روحيات او ممكن است به تو منتقل شود، خانواده تو با همسايه رفت و آمد مى كنند و اخلاق و روحيات آنها در خانواده شما مؤثر است.
امام سجاد(علیه السلام) در رساله حقوق خود كه پنجاه حق را براى هر انسانى مى شمارند، درباره حق همسايه چنين مى فرمايند: «حق همسايه اين است كه در غياب، [آبروى] او را حفظ كنى و در حضور، احترامش را نگه دارى و در هر حال يار و مددكارش باشى، در پى عيب جوئى از او نباشى، براى پيدا كردن بدي هايش كنجكاوى نكنى، اگر تصادفاً و بدون قصد و تعقيب به عيبى در او برخوردى، بايد سينه ات دژى محكم و پرده اى مستحكم باشد كه با سر نيزه هم نتوان بدان راز دست يافت، اگر با كسى راز مى گويد گوش مده، او را در سختيها وامگذار، در نعمت بر او رشك و حسد مبر، از خطايش بگذر، لغزشش را ناديده گير. اگر نادانى كرد تو بردبارى كن. مسالمت را از دست مده، زبان بدگويان را از او بگردان، دغل كارىِ نصيحتگو [ىِ منافق] را بر او فاش گردان و با وى خوشرفتار باش!».(13)
رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) نيز مى فرمايند: «اگر از تو كمك خواست ياريش كن، اگر از تو قرض خواست به او قرض بده و اگر نيازمند شد، به او برگردان [و ببخش] و اگر به او خير رسيد تبريكش گوى و اگر مريض شد به عيادتش برو و اگر مصيبتى به او رسيد تعزيت و تسليتش ده، و اگر فوت كرد به دنبال جنازه اش برو و ديوار خانه خود را طورى بلند مكن كه راه باد را بر او ببندد مگر به اجازه او باشد و اگر ميوه اى خريدى به او هديه كن و اگر نكردى (به هر دليلى بود) پنهانى به خانه ات وارد كن و مواظب باش فرزندانت بيرون نبرند كه فرزندان او احساس نقص و كمبود كنند و با دود ديگ خود كه پخت و پز مى كنى او را اذيت مكن، مگر اينكه مقدارى هم به او دهى!».(14)
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «مَا آمَنَ بِي مَنْ باتَ شَبعَانَ وَ جَارُهُ طَاوِياً مَا آمَنَ بِى مَنْ بَاتَ كَاسِياً وَ جَارُهُ عَارياً»(15)؛ (به من ايمان نياورده است كسى كه سير بخوابد و همسايه او شكمش گرسنه باشد و همچنين به من ايمان نياورده است كسى كه شب را به روز آورد و پوشيده باشد ولى همسايه اش بدون لباس باشد). در روايتى آمده كه با همين كمكها كه از زيادى غذا و خرما و برگ درخت و لباس و غيره به ديگران مى كنيد غضب پروردگار را خاموش مى نمائيد.(16) در حديث بسيار جالب امام كاظم(عليه السلام) مى فرمايند: «لَيسَ حُسنُ الجَوَارِ كَفُّ الاَذَى وَ لَكِن حُسنُ الجَوَارِ اَلصَّبرُ عَلَى الاَذَى»(17)؛ (حُسن جوار و همسايگى خوب آن نيست كه اذيت به او نكنى، بلكه آن است كه بر اذيت هاى او صبر داشته باشى).(18)