آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اگر مسأله حسّاس و پیچیده ای پیش بیاید كه آثار مهمی دارد، و یا اگر مدير و فرمانده در زمینه موضوع پیش آمده، تخصّص نداشته باشد، مشاوره با افراد خبره و متعهد امری «الزامى» است. حتی گاه لازم است يك مدير یا فرمانده براى اداره امور، چند شورای مشورتى داشته باشد، و عدم توجّه به تصمیمات اين شوراها گاه خسارت بار بوده و حتی خيانت محسوب مى شود. امام علی(ع) می فرمایند: «نافرمانى از دستور نصيحت كننده مهربان، دانا و با تجربه، باعث حسرت و پشیمانی مى شود».

از مسائل مهمّى كه در زمينه شورا و مشورت مطرح می باشد، اين است كه آيا دستور به مشورت صرفاً يك دستور اخلاقى است كه نه تنها ترك آن محذورى ندارد، بلكه اگر هم اقدام به مشورت كند، مخالفت با نتيجه شورا، چيزى جز ترك اولى و مخالفت با يك حكم اخلاقى نيست؛ يا به راستى جنبه الزامى دارد و مخالفت با نتيجه آن نيز گناه است؟
در پاسخ اين سؤال بايد به اين نكته توجّه داشت كه موارد مشورت بر چهار گونه است:
1. گاه يك مسأله مربوط به زندگى خصوصى خود انسان است كه اصلاح و خرابى آن اثر مهمّى به بار نمى آورد.
2. گاه مربوط به مسائل اجتماعى و پستهاى كليدى می باشد، ولى مسأله حساس و پیچیده اى نیست، بلکه امری روشن و واضح است كه همه روزه شخص مدير يا فرمانده، با آن سر و كار داشته و برنامه مشخصّى دارد.
3. گاهی مسأله حسّاس و پيچيده اى است كه در سرنوشت عموم يا لااقل در سرنوشت گروهى مؤثّر است.
در صورت اوّل و دوّم ممكن است مشورت یا پذيرش نتيجه آن الزامى نباشد و صرفاً به يك دستور اخلاقى باز گردد، امّا بدون شك در قسمت سوّم هم اصل مشاوره، الزامى است (در آنجا كه دسترسی به آن باشد) و هم اقدام به نتيجه آن. چرا كه بر مديران و فرماندهان واجب است كه به عنوان امانت دارانى از سوى خداوند انجام وظيفه كنند و عدم اقدام به مشاوره در اين گونه مسائل، يك نوع خيانت به مصالح مسلمين است.
به تعبير ديگر، از نظر فقه اسلامى اين امانت داران بايد «غبطه مسلمين» (آنچه به حال آنها اصلح است) را در نظر بگيرند، و هرگز با وجود «اصلح» به سراغ «صالح» يا با وجود «صالح» به سراغ «غير صالح» نروند، و بدون ترديد اقدام به مشاوره با اصل «رعايت غبطه» سازگارتر است.
اين همان است كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در آن گفتار مشهورش به يكى از فرمانداران خود فرمود: «وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَة وَ لكِنَّهُ فى عُنُقِكَ أَمانَةٌ...»(1)؛ (اين پست وسيله آب و نان براى تو نيست؛ بلكه امانت خدا است در گردن تو...) و پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله و سلم) خطاب به ابوذر فرمود: «إِنَّها أَمانَةٌ وَ إِنَّها يَوْمَ اَلْقِيامَةِ خِزُىٌ وَ نَدامَةٌ إِلاّ مَنْ أَخَذَها بِحَقِّها وَ أَدّى اَلَّذى عَلَيْهِ فيها»(2)؛ (حكومت در دست حاكم امانت است و آن در روز قيامت مايه خوارى و پشيمانى است، مگر اين كه كسى آن را به حق و از راه مشروع تصاحب كند، و به وظيفه خود عمل نمايد).
4. موردى نیز پيش مى آيد كه شخص مدير يا فرمانده، در آن موضوع تخصّصى ندارد. در اينجا هيچ راهى جز استفاده از نظر آگاهان در آن موضوع نيست، و طبعاً بايد با استفاده از نظرات «خبرگان متعهّد و آگاه» اقدام كند و غير آن نيز حرام و خيانت به مسلمين است.
لذا گاه يك مدير بايد چند گروه مشورتى براى امور مختلف داشته باشد تا بتواند صحيح عمل كند؛ و عدم تشكيل اين شوراها يا عدم توجّه به نتايج آنها گاه خيانت محسوب مى شود.
مولاى متقّيان على(عليه السلام) فرمود: «فَإِنَّ مَعْصِيَةَ اَلنّاصِحِ الشَّفيقِ، الْعالِمِ الْمُجَرَّبِ تُورِثُ الْحَسْرَةَ وَ تُعْقِبُ النَّدامَةَ»(3)؛ (نافرمانى از دستور نصيحت كننده مهربان، دانا و با تجربه، باعث حسرت مى شود، و پشيمانى به دنبال دارد!).(4)