آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«راغب» مولف یکی از بهترین کتب لغت در زمینه قرآن، در معنی ربا مى گويد: «ربا در لغت داراى دو معناست: 1- زيادى 2- علوّ و برترى». صاحب مقاييس اللغة مى گويد: «ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو يك معنا دارد و آن زيادى و رشد و نموّ است». مؤلّف لسان العرب مى گويد: «ربا به معناى زيادى و نموّ است». در مجموع، ربا در لغت عرب داراى سه معناست: زيادى، علو و نموّ و در عرف شرع، زيادى در معاملات يا وام با شرايط خاصّ است.

ديدگاه اهل لغت درباره واژه ربا
1- راغب در كتاب «مفردات»(1) مى گويد: ربا در لغت داراى دو معناست: 1) زيادى 2) علوّ و برترى؛ سپس براى هر كدام از اين دو، آيات قرآن را شاهد مى آورد. در مورد معناى دوم: «فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَيها الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ»(2)؛ (وقتى كه آب [باران را] بر زمين [مرده بى آب و علف] فرستاديم زمين به جنبش درمى آيد و رشد مى كند).
بعضى از ادباى عرب «رشد و نمو» را هم جزيى از معناى «ربا» دانسته اند؛ بنابراين معناى ربا، فزونى توأم با رشد است كه اين معناى سوم با آيه فوق سازگارتر است و «تربيت» را هم بدين جهت تربيت مى گويند كه فزونى در انسان بوجود مى آيد و انسان رشد و نموّ پيدا مى كند.
اين دانشمند معروف لغت سپس مى افزايد: «ربا» هرگونه زيادى در سرمايه است ولى در عرف شرع به زيادى خاصّى اطلاق مى گردد. خلاصه اينكه او براى ربا دو معنا ذكر كرده است: یکی «زيادى» و دیگری «رشد و نموّ».
2- صاحب مقاييس اللغة مى گويد: ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو يك معنا دارد و آن زيادى و رشد و نموّ است. به اين ترتيب هر سه مفهوم را، در معناى ربا جمع كرده است.
3- مؤلّف لسان العرب ـ كه از كتاب هاى لغت گسترده و فراگير است ـ در اين مورد مى گويد: ربا به معناى زيادى و نموّ است.
4- و بالاخره صاحب التحقيق فى كلمات القرآن الكريم مى فرمايد: «و التحقيق أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة، هو الانفتاح مع زيادة بمعنى أن ينفتح شي فى ذاته ثمّ ينحصل له فضل و زيادة»؛ يعنى مفهوم اصلى اين واژه گشايش توأم با افزايش است.
از مجموع آنچه در بالا آمده نتيجه گرفته مى شود كه ربا در لغت عرب داراى سه معناست: 1. زيادى 2. علو 3. نموّ؛ و در عرف شرع، زيادى در معاملات يا وام، با شرايط خاصّى است.(3)