آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از دیدگاه قرآن و روایات، ربا حرام است چون؛ 1- «اكل مال به باطل» است؛ یعنی درآمد بدون دليل منطقى و عقلى و به صورت بادآورده می باشد. 2- سبب مى شود كه مردم از تجارت و معامله هاى مفيد و سودمند اما پرزحمت روى گردان شده جذب اين معامله فاسد، پردرآمد و كم زحمت شوند. 3- رباخوارى باعث برچيده شدن يا ضعف عواطف انسانى است؛ زیرا رباخواری انسان را در میان منافع شخصی اش محصور می کند و انگیزه ای برای کارهای مثبتی همچون قرض الحسنه باقی نمی گذارد. و ...

آنچه از آيات قرآن و روايات معصومين(عليهم السلام) و تحليل عقلى در مورد فلسفه تحريم ربا استفاده مى شود، اين است كه تحريم اين كار زشت و قبيح حداقل پنج نكته مهم و دليل عمده دارد.
1- ربا «اَكل مال به باطل» است؛
معناى اكل مال به باطل اين است كه انسان بدون دليل منطقى و عقلى، درآمدى داشته باشد و يا به عبارت ديگر اكل مال به باطل، درآمد بى دلیل و بادآورده است. و اين يك اصل كلّى در تمام ابواب معاملات اسلامى است. مطابق آنچه از قرآن مجيد و احاديث استفاده مى شود، ربا اكل مال به باطل است و از آنجا که «اكل مال به باطل» حرام است، پس ربا نيز حرام است.
از آيه اى كه در مذمّت يهود در سوره نساء آمده است، استفاده مى شود كه رباخوارى همانند اكل مال به باطل است، چون خداوند در اين آيه شريفه، رباخوارى را در رديف اكل مال به باطل قرار داده، مى فرمايد: «فَبِظُـلْم مِنَ الَّذينَ هَادُوا حَرَّمْنا عَلَيهِمْ طَيِّبـت اُحِلَّتْ لَهُمْ وبِصَدِّهِم عَن سَبِيلِ اللّهِ كَثيراً وَ اَخْذِهِمُ الرِّبوا وقَد نُهوا عَنهُ واَكْلِهِمْ اَمولَ النّاسِ بِالبـطِـلِ وَاَعتَدْنا لِلكـفِرينَ مِنهُمْ عَذابـًا اَليماً»؛ (به خاطر ظلمى كه از يهود صادر شد، و [نيز] به خاطر جلوگيرى بسيار آنها از راه خدا، بخشى از چيزهاى پاكيزه را كه بر آنها حلال بود، حرام كرديم. و [همچنين] به خاطر ربا گرفتن، در حالى كه از آن نهى شده بودند؛ و خوردن اموال مردم به باطل؛ و براى كافران آنها، عذاب دردناكى آماده كرده ايم.(1)
بنابراين ربا، نوعى اكل مال به باطل و درآمدى است بدون دليل عقلى و منطقى و بى جهت و از جمله ثروت هاى بادآورده مى باشد.
دومين دليل بر اينكه رباخوارى اكل مال به باطل است، روايتى است كه محمّد بن سنان(2) از امام رضا(علیه السلام) نقل كرده است كه آن حضرت فرمودند: «وَ عِلَّةُ تَحْرِيمِ الرِّبا لِمَا نَهَى اللّهُ عَزّ َوَ جَلَّ عَنْهُ، وَ لِمَا فيهِ مِنْ فَسادِ الاَمْوالِ، لاَنَّ الاِنْسَانَ اِذَا اشْتَرى الدِّرْهَمَ بالدِّرْهَمَيْنِ كانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً، وَ ثَمَنُ الآخَرِ باطلا فَبَيْعُ الرِّبا وَ شِراؤُهُ وَكْسٌ عَلى كُلِّ حال عَلَى المُشْتَري وَ عَلَى البائِعِ، فَحَرَّمَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبادِ الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسادِ الاَمْوالِ كَما حَظَرَ عَلَى السَّفِيهِ اَنْ يُدْفَعَ اِلَيهِ مالُهُ لِمَا يُتَخَوَّفُ عَلَيْهِ مِنْ فَسادِه حَتّى يُؤنَسَ مِنْهُ رُشْدٌ، فَلِهذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ الرِّبا»؛ حضرت رضا(عليه السلام) در اين روايت براى حرمت ربا دو دليل ذكر فرموده است: نخست سخن خداوند متعال در قرآن مجيد كه از رباخوارى نهى كرده است، ديگر اينكه رباخوارى اكل مال به باطل است؛ سپس امام(عليه السلام) مثال مى زند كه اگر كسى يك درهم را به دو درهم بفروشد،(3) در اين معامله يك درهم در مقابل يك درهم قرار مى گيرد امّا درهم دومى كه فروشنده از خريدار مى گيرد باطل است و دليل عقلى و منطقى ندارد، به همين جهت اكل مال به باطل است؛ از اين رو رباخوارى حرام شده است. سپس چنين معامله اى را كه باعث فساد اموال مى شود به معامله انسان سفيه تشبيه مى كند؛ يعنى معامله ربوى شبيه معامله سفهى است و معامله سفهى باطل است.(4)
نتيجه اينكه طبق آيه شريفه و اين روايت، رباخوارى نوعى اكل مال به باطل است و به همين جهت تحريم شده است.
2- ربا بازدارنده مردم از تلاش هاى اقتصادى سازنده است؛
ربا سبب مى شود كه مردم از تجارت ها و معامله هاى مفيد و سودمند، اما پرزحمت و حلال، روى گردان شده، جذب اين معامله فاسد، پردرآمد، كم زحمت و حرام بشوند. در اين زمينه روايات متعددى داريم از جمله:
«عَنْ هِشامِ بنِ الْحَكَمِ اَنَّهُ سَأَلَ اَباعَبْدِالله(عليه السلام) عَنْ عِلَّةِ تَحْريمِ الرِّبا فَقالَ: انَّهُ لَوْ كانَ الرِّبا حَلالا لَتَرَكَ النّاسُ التِّجاراتِ وَ ما يَحْتاجُونَ اِلَيْهِ فَحَرَّمَ اللهُ الرِّبا لِتَنْفِرَ النّاسُ مِنَ الْحَرامِ اِلَى الْحَلالِ وَ اِلَى التِّجاراتِ مِنَ الْبَيْعِ و َالشِّراءِ فَيَبْقى ذلِكَ بَيْنَهُمْ فِى الْقَرْضِ»(5)؛ (هشام بن حكم ـ كه يكى از اصحاب معروف امام صادق(عليه السلام) است ـ از آن حضرت پرسيد: چرا ربا حرام شده است؟ حضرت فرمودند: اگر رباخوارى حلال بود مردم كارهاى مفيد تجارى و هر آنچه را كه به آن احتياج داشتند(6) ترك مى كردند؛ به همين جهت خداوند ربا را حرام كرد تا مردم از آن روی گردان شوند و به سوى كارهاى حلال و تلاش هاى اقتصادى مفيد بروند و وام فقط به صورت قرض الحسنه باقى بماند).
3- ربا مصداق بارز ظلم است؛
در آيه 279 سوره بقره، ذيل بحث ربا، می فرماید: «... لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون»؛ (نه ظلم كنيد و نه زير بار ظلم برويد) يعنى اگر ربا بگيريد ظلم كرده ايد، پس با ربا گرفتن ظلم نكنيد و اگر سرمايه اصلى شما را به شما بازنگردانند به شما ظلم شده است، به همين جهت بايد سرمايه اوّليّه به شما برگردد تا مورد ظلم قرار نگيريد. بنابراين آيه فوق، ربا را مصداق ظلم مى داند و قبح ظلم نيازى به بيان ندارد و به اصطلاح فقها و اصوليّون از مستقلاّت عقليّه است.
در روايت محمدبن سنان نيز خوانديم كه امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) مى فرمايند: «... وَ لِما فى ذلِكَ مِنَ الفِسادِ و الظُّلْمِ ...»؛ (و به خاطر اينكه ربا منشأ فساد و ظلم است، حرام شده است).(7)
4- ربا باعث تضعيف عواطف انسانى است؛
رباخوارى باعث برچيده شدن يا ضعف عواطف انسانى است و اين مسأله در چند روايت از معصومين(عليهم السلام) مورد تأكيد قرار گرفته است. مثلا: «عن سماعة قال: قلت لأبي عبدالله(عليه السلام): اِنّي قَدْ رَأيْتُ اللهَ تعالى قَد ذَكَرَ الرِّبا فى غَيْرِ آيَة وَ كَرَّرَه؟ قالَ: اَو تَدْرِي لِمَ ذاكَ؟ قُلْتُ: لا، قالَ: لَئَلّا يَمْتَنِعَ النّاسُ مِن اصْطناعِ الْمَعْرُوفِ»(8)؛ (سماعة ـ كه يكى از راويان معروف حديث و از اصحاب امام صادق(عليه السلام) است ـ مى گويد: به حضرت صادق(عليه السلام)عرض كردم: چرا خداوند متعال مسأله ربا را در قرآن به طور مكرر مطرح كرده [و تحريم نموده] است؟! امام فرمود: علّت آن را مى دانى؟ عرض كردم: نه، حضرت فرمود: به خاطر اينكه مردم ـ در اثر رباخوارى ـ از كارهاى خير و شايسته [مانند قرض الحسنه] باز نمانند). و روايات متعدد ديگرى كه نزديك به همين مضمون است.(9)
نتيجه اينكه چهارمين فلسفه حرمت ربا اين است كه رباخوارى عاطفه انسانى را ضعيف يا نابود مى كند.
5- رباخوارى با فلسفه پيدايش پول منافات دارد؛
 رباخوارى باعث مى شود كه پول از شكل اصلى اش تحريف و به شكل يك كالا درآيد؛ چرا كه پول، ثَمَنْ است نه مُثْمَن، واسطه كالاست، نه كالا و رباخوار آن را كالا قرار مى دهد و از اين رهگذر جامعه را گرفتار خسارت مى كند.(10)،(11)