آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

تفسير موضوعى به صورت مقطعى و درباره برخی موضوعات در كلمات علماى گذشته دیده می شود اما هيچ كدام تفسیر موضوعی را در تمام محورها مطرح نكرده اند. علامه مجلسی به عنوان یکی از پیشگامان، در هريك از فصول بحارالانوار وارد مى شود، آيات مربوط به آن موضوع را جمع آورى مى كند. از نمونه هاى ديگر تفسير موضوعى، كتاب هايى است كه تحت عنوان «آيات الاحكام» نوشته شده؛ كتاب هايى در زمينه قصص قرآن نيز تأليف يافته كه داستان هاى انبياء را با گردآورى آيات قرآن تشريح مى كند.

تفسير موضوعى هرچند به صورت مقطعى و بر محور موضوعات خاص در كلمات علماى گذشته نيز بسيار ديده مى شود؛ ولى بايد اعتراف كرد كه هيچ كدام لااقل تا آن جا كه ما سراغ داريم تفسير موضوعى را بر تمام محورها مطرح نكرده اند.
از كسانى كه در اين موضوع پيشگام بوده مرحوم علاّمه مجلسى است كه در هريك از فصول بحارالانوار وارد مى شود، آيات مربوط به آن موضوع را جمع آورى مى كند؛ سپس يك ديد كلّى بر همه آنها مى افكند؛ در بعضى از موارد نظرات مفسّران را نقل مى كند و در تبيين اين آيات مى كوشد.
مثلا در جلد 67 هنگامى كه درباره «قلب» و «سمع» و «بصر» و معناى آنها در قرآن مجيد سخن مى گويد؛ ده ها آيه در اين زمينه از قرآن جمع آورى كرده و بعد از ذكر روايتى از كافى به تبيين كلّى معناى آنها می پردازد و در حدود ده صفحه در اين زمينه بحث مى كند.(1)
در جلد 58 در فصل حقيقت خواب و تعبير آن، نخست بيش از ده آيه از آيات قرآن را در اين موضوع جمع آورى كرده؛ سپس چندين صفحه به تفسير آن ها مى پردازد.(2)
در جلد 22 در نخستين باب كه از ماجراهاى يهود و نصارا و مشركان بعد از هجرت بحث مى كند؛ ده ها آيه از سوره هاى مختلف قرآن را در همين موضوع جمع آورى كرده؛ سپس به بحث و تفسير آنها پرداخته است.(3) اين محقّق بزرگ همين كار را در فصول ديگر اين كتاب عظيم انجام داده است.
از نمونه هاى ديگر از تفسير موضوعى در كلمات بزرگان پيشين كتاب هايى است كه تحت عنوان «آيات الاحكام» نوشته شده. در اين كتاب ها آيات مربوط به احكام فقهى مثلا آيات مربوط به اجزا و شرايط نماز، اجزا و شرايط روزه و حج و نكاح و طلاق، احكام حدود وديات و قضاوت اسلامى و غير اينها به صورت موضوعى جمع آورى و در كنار هم مورد بررسى قرار گرفته است.
ظاهراً اوّلين كتابى كه در اين زمينه تأليف شده كتاب «احكام القرآن» محمّد بن صائب كلبى است كه از ياران امام باقر و امام صادق(عليهماالسلام) بوده. او كه در سال 146 وفات كرد؛ حتى قبل از شافعى امام معروف اهل سنّت (متوفاى 204) به تأليف چنين كتابى پرداخت.
بعد از او نيز گروه زيادى از بزرگان فقها و دانشمندان دست به تأليف كتاب هايى در زمينه آيات الاحكام (گاه به همين نام، و گاه به نام هاى ديگر) زدند؛ كه مرحوم محدّث تهرانى در كتاب الذّريعه بالغ بر 30 كتاب از اين سلسله را نام مى برد(4) كه مشهورترين آنها در ميان علماء و فقهاى امروز كتاب «آيات الاحكام» مرحوم محقّق اردبيلى، موسوم به «زبدة البيان» و آيات الاحكام مرحوم فاضل مقداد موسوم به «كنز العرفان» است.
در كتاب اخير آمده است كه مشهور در ميان دانشمندان اين است كه تعداد پانصد آيه در قرآن مجيد درباره احكام فقهى وجود دارد و اين با محاسبه آيات مكرر در اين زمينه است والا عدد آن كمتر از اين مى شود.(5)
همچنين كتاب هايى مانند: «اعجاز قرآن از نظر علوم امروز» كه در آن آياتى كه مربوط به اكتشافات علمى امروز است و جزء معجزات علمى قرآن محسوب مى شود و یا «جامعه و تاريخ يا حقوق در قرآن مجيد» عناوينى است كه براى تلاش هاى مستمر در زمينه تفسير موضوعى ديده مى شود.
كتاب هايى در زمينه قصص قرآن نيز تأليف يافته كه داستان هاى انبياء را با گردآورى آيات قرآن تشريح مى كند.
ولى با اين همه بايد اعتراف كرد هريك از اين كتاب ها ناظر به تفسير موضوعى در يك شاخه محدود و معيّن است، نه يك تفسير كلّى و جامع پيرامون تمام موضوعات قرآن. در اين اواخر تلاش ها و كوشش هاى قابل توجّهى براى تفسير موضوعى قرآن به طور گسترده صورت گرفته است كه شايان هرگونه تقدير است.
از جمله كتاب هايى را كه در اين زمينه مى توان نام برد كتاب «مفاهيم القرآن» مى باشد كه تاكنون چندين جلد آن به فارسى و عربى انتشار يافته و كتاب با ارزشى است.
ولى با تمام اين تلاش ها و كوشش هاى شايان تقدير بايد اعتراف كرد كه هنوز مسأله تفسير قرآن به شكل موضوعى دوران طفوليت خود را مى گذراند؛ و سال ها طول خواهد كشيد تا هم چون تفسير ترتيبى مقام شايسته خود را پيدا كند، و اين ممكن نيست مگر با تلاش هاى پى گير دانشمندان و مفسّران كه با استفاده از تجارب گذشتگان اين موضوع را پيش برند و به كمال مطلوب برسانند.(6)