آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ذكر دو معنى دارد؛ گاهی به معنى حضور چيزى در ذهن (يادآورى) و گاهی به معنى حفظ و نگاهدارى معارف و اعتقاداتِ حق در درون جان است. بزرگان اخلاق گفته اند: «ذكر خدا» آن است كه با تمام قلب، متوجّه او و عظمتش باشيم، و او را همه جا حاضر و ناظر بدانيم. در حديثى از حضرت على(ع) مى خوانيم: «ذكر بر دو گونه است: ياد خدا كردن به هنگام مصيبت [و شكيبايى نمودن]، که زيبا و جالب است، و از آن برتر، آن است كه خدا را در برابر گناهان ياد كنى، و ميان تو و حرام سدّى ايجاد نمايد!».

به گفته «راغب» در مفردات «ذكر» دو معنى دارد؛ گاه به معنى حضور چيزى در ذهن (يادآورى) و گاه به معنى حفظ و نگاهدارى معارف و اعتقاداتِ حق در درون جان است.
بزرگان اخلاق گفته اند: «ذكر خدا» تنها اين نيست كه نام خدا را بر زبان بياوريم و مكرّر تسبيح و تهليل و تكبير گوئيم؛ بلكه منظور آن است كه با تمام قلب، متوجّه او و عظمتش باشيم، و او را همه جا حاضر و ناظر بدانيم.
بى شك چنين ذكرى سرچشمه حركت به سوى نيكيها و خوبيها است، و مى تواند ميان انسان و گناه و رذائل اخلاقى سدّ محكمى ايجاد كند.
به همين دليل، در حديثى مى خوانيم كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: سه چيز است كه اين امّت طاقت آن را ندارند (و از هركسى ساخته نيست): مواسات با برادران دينى در مال؛ و دادن حقّ مردم؛ و ذكر خدا در هر حال؛ سپس افزود: «وَ لَيْسَ هُوَ سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ وَلكِنْ اِذا وَرَدَ عَلى ما يَحْرُمُ عَلَيْهِ خافَ اللّهَ عزَّوَجَلَّ عِنْدَهُ وَ تَترُكَهُ»(1)؛ (ذكر تنها گفتن «سُبْحانَ اللّهِ و اَلْحَمْدُ لِلّهِ و لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ و اللّهُ اَكْبَرُ» نيست، بلكه هنگامى كه زمينه هاى حرام فراهم گردد، از خدا بترسد و آن را ترك گويد).
شبيه همين معنى با مختصر تفاوتى از امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) نقل شده است.(2)
در حديث ديگرى از حضرت على(عليه السلام) مى خوانيم: «اَلذِّكْرُ ذِكْرانِ: ذِكْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ حَسَنٌ جَمِيلٌ وَ اَفْضَلُ مِنْ ذلِكَ ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَ ماحَرَّمَ اللّهُ عَلَيْكَ فَيَكُونَ ذالِكَ حاجِزاً»(3)؛ (ذكر بر دو گونه است: ياد خدا كردن به هنگام مصيبت [و شكيبايى نمودن]، که زيبا و جالب است، و از آن برتر، آن است كه خدا را در برابر گناهان ياد كنى، و ميان تو و حرام سدّى ايجاد نمايد).
از آنچه در بالا آمد بخوبى مى توان نتيجه گرفت كه ذكر اللّه واقعى ذكرى است كه در اعماق وجود انسان اثر بگذارد، و در جهت گيريهاى فكرى و عملى او تأثير كند، و روح و جان انسان را پرورش دهد و به راه خدا دعوت كند. آن كس كه ذكر خدا مى گويد و راه شيطان را مى پويد، در واقع ذاكر صادق و خالص نيست؛ به همين دليل، در حديثى از امام علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «مَنْ ذَكَرَاللّهَ وَ لَمْ يَسْتَبِقْ اِلى لِقائِهِ فَقَدْ اِسْتَهْزَءَ بِنَفْسِهِ»(4)؛ (كسى كه ذكرخدا بگويد و به سوى لقاى او سبقت نجويد [و اعمال نيكى براى رستاخيز فراهم نسازد] خود را به سخريّه گرفته است).(5)