آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

انسان باید از همه گناهانش توبه کند، امّا وقتی از یک گناهی توبه می کند در حالی که گناه دیگری را مرتکب می شود، توبه او از این گناه پذیرفته می شود و توبه از گناه دیگر بر گردن او باقی است. در قرآن مجيد به تبعیض در توبه اشاره شده است. مثلاً، در مورد ربا خواران در سوره بقره، آيه 279، مى خوانيم: «اگر توبه كنيد [توبه شما پذيرفته مى شود و] سرمايه هاى شما از آن شماست». توبه اینان از ربا پذیرفته می شود؛ اگر چه احتمال دارد که اهل دروغ و غیبت هم باشند.

گاه مشاهده می کنیم انسانی از گناهی توبه می كند در حالى كه مرتكب گناهان ديگرى مى شود؛ مثلاً، شخصى است كه هم مرتكب نوشيدن شراب و هم غيبت مردم مى شود، تصميم گرفته است، نوشيدن شراب را براى هميشه ترك كند در حالى كه در مورد غيبت چنين تصميمى را نگرفته است.
گاه گفته مى شود كه توبه بايد جنبه عمومى و همگانى داشته باشد و از تمام گناهان توبه كند، زيرا همه آنها بازگشت به مخالفت با پروردگار مى كند، و شكستن حريم مولاى حقيقى؛ كسى كه از اين كار پشيمان باشد، بايد هر گناهى را ترك كند نه اين كه از گناهى توبه كند و گناهى ديگر را مرتكب شود و بر آن اصرار ورزد.
ولى حق آن است كه تبعيض در توبه مانعى ندارد (بعضى از بزرگان علم اخلاق مانند مرحوم «نراقى» در «معراج السّعاده» نيز به اين معنى تصريح كرده است و از قول پدرش نيز آن را نقل نموده).
زيرا ممكن است انسان از گناهى بيشتر بترسد و از عواقب شوم آن آگاهتر باشد، يا در پيشگاه خداوند قبيحتر و مجازاتش شديدتر باشد؛ و به همين جهت، از آن گناه توبه كند در حالى كه مرتكب گناهان ديگرى كه قبحش كمتر يا مجازاتش خفيفتر يا آگاهى او نسبت به مفاسد و زيانهايش كمتر است مى شود.
توبه اكثر توبه كنندگان نيز همين گونه است، غالباً از گناهان خاصّى توبه مى كنند، در حالى كه ممكن است گناه ديگرى را انجام دهند و هرگز شنيده نشده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) يا امامى از امامان(عليهم السلام) يا عالمى از علماى اسلام اين گونه توبه ها را بى اعتبار بشمرد، و تأكيد كند كه بايد توبه از همه گناهان باشد.
در آيات متعدّدى از قرآن مجيد نيز اشارات روشنى به اين معنى يعنى تبعيض در توبه ديده مى شود.
مثلاً، در مورد ربا خواران مى خوانيم كه مى فرمايد: «وَ اِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُئُوسُ اَمْوالِكُمْ»؛ (اگر توبه كنيد [توبه شما پذيرفته مى شود و] سرمايه هاى شما از آن شماست). (1)
و در مورد افرادى كه بعد از ايمان مرتد شوند، مى فرمايد: «اُولئِكَ جَزائُهُمْ اَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّهِ وَ الْمَلائِكةِ وَ النّاسِ اَجْمَعيْنَ ... اِلاّ الَّذينَ تابُوْا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ اَصْلَحُوْا فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ»؛ (كيفر آنها اين است كه لعن خداوند و فرشتگان و مردم، همگى بر آنها است... مگر كسانى كه پس از آن توبه كنند، و اصلاح نمايند، خداوند آمرزنده و بخشنده است). (2)
و در مورد محاربين و كسانى كه باعث تباهى جامعه مى شوند بعد از ذكر مجازات شديد آنها مى فرمايد: «اِلاَّ الَّذينَ تابُوْا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَقْدِرُوْا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوْا اَنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ»؛ (مگر كسانى كه پيش از دست يافتن شما به آنان توبه كنند، پس بدانيد [خدا توبه آنها را مى پذيرد] خداوند آمرزنده و مهربان است).(3)
و در مورد كسانى كه مرتكب عمل شنيع منافى عفت مى شوند، بعد از ذكر مجازات آنها، مى فرمايد: «فَاِنْ تابا وَ اَصْلَحا فَاَعْرِضُوْا عَنْهُما اِنَّ اللّهَ كانَ تَوَّاباً رَحيماً»؛ (و اگر توبه كنند و اصلاح نمايند، از آنها در گذريد، زيرا خداوند توبه پذير و مهربان است).(4)
و در جاى ديگر بعد از اشاره به گناهانى همچون شرك، قتل نفس و زنا، و بيان مجازات سنگين آنها، مى فرمايد: «اِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَاُولئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَنات»؛ (مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند كه خداوند گناهان آنان را مبدّل به حسنات مى كند).(5)
گرچه قسمتى از اين آيات درباره مجازاتهاى دنيوى و بخشودگى آنها به وسيله توبه است، ولى پيداست كه از اين نظر تفاوتى وجود ندارد؛ اگر توبه در مجازاتهاى دنيوى قبول شود، به يقين در مورد مجازاتهاى اخروى نيز پذيرفته خواهد شد. كوتاه سخن اين كه: انسان موظّف است که از همه گناهانش توبه کند، امّا وقتی از یک گناهی توبه می کند در حالی که گناه دیگری را مرتکب می شود، توبه او از این گناه پذیرفته می شود و توبه از گناه دیگر بر گردن او باقی است؛ یعنی پذیرش توبه از یک گناه مشروط به توبه از همه گناهان نیست. لذا جدا سازى گناهان در توبه به خاطر جهات مختلف (تفاوت ميزان آگاهيها، تفاوت انگيزه ها و تفاوت قبح و زشتى گناهان)، مانعى ندارد، ولى بى شك توبه كامل توبه اى است كه از همه گناهان صورت گيرد و تبعيضى در آن وجود نداشته باشد.(6)