آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: از نظر اهل لغت معنای لغوی واژه زکات «نمو و طهارت» است، و از آنجا به مال پرداخت شده به نیازمندان زکات گفته می شود که این کار مایه برکت و نمو مال و نیز پالایش نفس می گردد. بنابراین بر صدقه واجب و مستحب زکات اطلاق مى شود. ثانیا واژه «زکات» در سوره هاى مکّى و مدنى، یا به معناى رشد و نمو است یا به معناى صدقه مستحبى است، نه زکات واجب فقهى. ثالثا: واژه «زکات»، به نقل از مفسرین اهل سنت؛ بر زکات مستحب و واجب، هر دو اطلاق شده است.

برخى مى گویند: کلمه «زکات» در اصطلاح، بر زکات واجب اطلاق مى شود نه صدقه مستحب و از آنجا که قضیه اى که در شأن نزول آیه ذکر شده، موردش صدقه مستحب است لذا با این آیه که در آن تعبیر به «زکات» آمده منافات دارد.(1)
در پاسخ به این شبهه مى گوییم:
اولا: از نظر لغویّین واژه زکات در لغت به معناى «نمو و طهارت است، و اگر آنچه را که انسان از مال خود به نیازمندان مى دهد، زکات گفته مى شود به این دلیل است که این کار مایه برکت و نمو مال و نیز پالایش نفس، و یا مایه نمو مال و پالایش نفس هر دو مى باشد.(2) بنابر این بر هر دو نوع صدقه ـ چه واجب و چه مستحب ـ زکات اطلاق مى شود.
ثانیاً: واژه «زکات» در سوره هاى مکّى و مدنى، یا به معناى رشد و نمو است; مانند «وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ»(3) یا به معناى صدقه مستحبى است، نه زکات واجب فقهى; مانند: « وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وَأَقْرِضُوا اللهَ قَرْضاً حَسَناً»(4) و آیه «... فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ».(5)
زکات در آیاتى نیز که موضوع زکات انبیاى گذشته را یاد آور شده، به معناى صدقه مستحبى است; مانند: «وَأَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَالزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیّاً».(6) و آیه: «وَأَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَإِقامَ الصَّلاةِ وَإِیتاءَ الزَّکاةِ...»(7)؛ زیرا اصطلاح زکات واجب فقهى در عصر نزول آیات، وجود نداشته و بعدها در میان مسلمانان رواج یافته است، و مراد از آن همان صدقه واجب است که در مدینه با این آیه تشریع شد: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِها وَصَلِّ عَلَیْهِمْ...»(8).
پس لفظ «زکات» در قرآن کریم به معناى زکات واجب مصطلح فقهى نیامده است، بلکه به معناى رشد، نمو و صدقه مستحبى است.
افزون بر آن، اگر بپذیریم «زکات» همانند نماز در عصر نزول قرآن اصطلاح جدیدى داشته، این اصطلاح در مقابل معناى لغوى و به معناى مطلق صدقه، اعمّ از واجب و مستحب است; مانند واژه «صلاة» که به معناى عبادت مخصوص است که هم درباره نماز واجب به کار رفته و هم درباره نماز مستحبّى.
با این بیانات پاسخ برخى دیگر از علماى اهل سنّت نیز داده خواهد شد که مى گویند: «زکات» در آیه ولایت، زکات واجب فقهى است و حضرت على(علیه السلام) یا به دلیل فقر، مشمول زکات واجب نبوده و یا هرگز زکات واجب را تا وقت نماز به تأخیر نمى انداخته است. در نتیجه آیه نمى تواند در شأن آن حضرت نازل شده باشد. لیکن از مطالب گذشته معلوم شد که «زکات» در قرآن کریم به معناى رشد یا صدقه مستحبى و یا اعمّ از صدقه واجب و مستحب است.
و ثالثاً: واژه «زکات» بر زکات مستحب و واجب، هر دو اطلاق شده است.
قرطبى در تفسیر خود در خصوص جواب اشکال از آیه ولایت مى گوید: «از همین آیه؛ یعنى جمله «وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ» استفاده مى شود که بر صدقه مستحب نیز کلمه زکات اطلاق مى گردد; زیرا على(علیه السلام)انگشتر خود را در حال رکوع صدقه داد. و این نظیر آیه «وَما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاة تُرِیدُونَ وَجْهَ اللهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»(9) است... .(10)
و اسماعیل قنوى در حاشیه خود بر تفسیر بیضاوى مى نویسد: «همانا صدقه مستحب نیز زکات نامیده مى شود، گرچه متبادر از زکات، صدقه واجب است؛ زیرا وجه تسمیه صدقه واجب به زکات، در مستحب نیز موجود است.»(11).(12)