آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اینکه رکوع به معنای نماز خواندن باشد، با توجه به اینکه درهمین آیه صحبت از اقامه نماز می رود باطل است؛ زیرا تکرار بدون دلیل آن نیازمند دلیل است. احتمال مراد معنای خضوع از رکوع نیز باطل است؛ زیرا خضوع معنای مجازی رکوع است و نیاز به قرینه دارد که در اینجا مفقود است. پس با این اوصاف مشخص شد که مراد از رکوع همان رکوع در نماز است و جمله «وهم راکعون» جمله حالیه.

برخى از علماى اهل سنت مى گویند: جمله «وَهُمْ راکِعُونَ» را هم مى توان حال گرفت، و هم وصفى مستقل براى «الَّذِینَ آمَنُوا». به عبارت دیگر کلمه «واو» در اینجا بیان گر عطف است نه حالیّت.
بر این اساس، مقصود از رکوع، فعل و حالت خاصى که از ارکان نماز به شمار مى رود نیست، بلکه به معناى خضوع است؛ یعنى مؤمنانى که داراى ولایتند سه ویژگى دارند: 1 ـ نماز برپا مى دارند. 2 ـ زکات مى پردازند. 3 ـ خاضع و فروتن مى باشند. این ویژگى همه مؤمنان راستین است و آنان را از منافقان جدا مى کند... .(1)
در پاسخ مى گوییم: درباره جمله «وَهُمْ راکِعُونَ» احتمالاتى وجود دارد:
1 ـ «رکوع» به معناى نماز خواندن باشد و فقره «وَهُمْ راکِعُونَ» جمله اى مستقل باشد، نه این که حال زکات دهندگان را بیان کند، و نیز حرف «واو» در آن، براى عطف باشد نه حالیه. بر این اساس «راکعون» به معناى نمازگزاران است؛ مانند آیه «وَارْکَعُوا مَعَ الرّاکِعِینَ».(2)
این احتمال مردود است؛ زیرا مسأله اقامه نماز و صحبت از نمازگزاران در جمله «الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ» در همین آیه آمده و ذکر دوباره آن، تکرار بدون فایده است. پس رکوع به معناى نماز خواندن نیست.
2 ـ مراد از «رکوع» خضوع باشد، این احتمال نیز مردود است زیرا در این که واژه «رکوع» در معناى خضوع به کار رفته است، سخنى نیست، سخن در این است که «خضوع» معناى مجازى رکوع است نه معناى حقیقى آن. معناى حقیقى رکوع، همان حالت انحناء است که نوع خاصى از آن به عنوان یکى از ارکان نماز شناخته شده است.
خلیل بن احمد فراهیدى (متوفاى 170 هـ.ق) مى نویسد: «هر چیزى که با صورت به سوى زمین روى آورد، خواه زانوهایش به زمین برسد یا نرسد در حالى که سر را به زیر انداخته است راکع خوانده مى شود.»(3) و اگر کلمه اى بخواهد در معناى مجازى خود استعمال شود به قرینه احتیاج دارد که و جود قرینه در آیه منتفى است. یعنى عده اى اقامه نماز مى کنند و گروهى زکات مى دهند و برخى نیز که در رکوع نمازند... .
این احتمال نیز صحیح نیست؛ زیرا خلاف ظاهر آیه است و با شأن نزول آیه نیز سازگارى ندارد.
3 ـ مراد از «رکوع» همان رکوع در نماز است و جمله «وَهُمْ راکِعُونَ» جمله حالیه.
این احتمال صحیح است؛ زیرا با ظاهر آیه و شأن نزول آن سازگارى دارد.(4)