آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بنابر ظاهر آیات قرآن، ذبیح «اسماعیل(ع)» بوده نه «اسحاق(ع)». زیرا خداوند بشارت به تولّد و نبوت اسحاق(ع) را بعد از ماجرای امتحان ذبح آورده و بشارت به نبوت، یعنی او زنده مى ماند و این با مسأله ذبح در کودکى نمی سازد. ضمن اینکه ابراهیم(ع) مطمئن بود، اسحاق(ع) مى ماند و فرزندى چون یعقوب(ع) از او به وجود مى آید، بنابراین نوبتى براى ذبح باقى نخواهد ماند. از اینها گذشته، این مسلّم است که اسماعیل(ع) را با مادرش به «مکّه» آورده شد و در آنجا رها شد و لذا ذبیح نیز اسماعیل(ع) بوده است.

در این که کدام یک از فرزندان ابراهیم (اسماعیل یا اسحاق)(علیهم السلام) به قربانگاه برده شد، و لقب «ذبیح اللّه» یافت؟ در میان مفسران سخت گفتگو است، گروهى «اسحاق»(علیه السلام) را «ذبیح» مى دانند، و جمعى «اسماعیل»(علیه السلام) را، نظر اول را بسیارى از مفسران اهل سنت، و نظر دوم را مفسران شیعه برگزیده اند.
اما آنچه با ظواهر آیات مختلف قرآن هماهنگ است، این است که: ذبیح «اسماعیل»(علیه السلام) بوده است، زیرا:
اوّلاً: در یک جا مى خوانیم: «وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِیّاً مِنَ الصّالِحِیْنَ»؛ (ما او را بشارت به اسحاق دادیم که پیامبرى بود از صالحان).(1)
این تعبیر، به خوبى نشان مى دهد که خداوند بشارت به تولد اسحاق(علیه السلام) را بعد از این ماجرا و به خاطر فداکارى هاى ابراهیم(علیه السلام) به او داد، بنابراین ماجراى ذبح مربوط به او نبود.
به علاوه، هنگامى که خداوند نبوت کسى را بشارت مى دهد، مفهومش این است که زنده مى ماند، و این با مسأله ذبح در کودکى سازگار نیست.
ثانیاً: در آیه 71 سوره «هود» مى خوانیم: «فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ»؛ (ما او را به تولد اسحاق بشارت دادیم و نیز به تولد یعقوب بعد از اسحاق).
این آیه نشان مى دهد که ابراهیم(علیه السلام) مطمئن بود، اسحاق(علیه السلام) مى ماند و فرزندى همچون یعقوب(علیه السلام) از او به وجود مى آید، بنابراین نوبتى براى ذبح باقى نخواهد ماند.
کسانى که ذبیح را اسحاق(علیه السلام) مى دانند در حقیقت این آیات را نادیده گرفته اند.
ثالثاً: روایات بسیارى در منابع اسلامى آمده است که: نشان مى دهد ذبیح اسماعیل(علیه السلام) بوده است، به عنوان نمونه:
در حدیث معتبرى از پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) اسلام نقل شده: «أَنَا ابْنُ الذَّبِیْحَیْنِ»؛ (من فرزند دو ذبیحم) و منظور از «دو ذبیح» یکى پدرش «عبداللّه» است که «عبدالمطلب» جدّ پیامبر(صلى الله علیه وآله) نذر کرده بود او را براى خدا قربانى کند، سپس یکصد شتر به فرمان خدا فداء او قرار داد و داستانش مشهور است، و دیگر اسماعیل(علیه السلام) بود؛ زیرا مسلّم است که پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) از فرزندان اسماعیل(علیه السلام) است، نه اسحاق(علیه السلام).(2)
در دعائى که از على(علیه السلام) از پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) نقل شده مى خوانیم: «یا مَنْ فَدا اِسْماعِیْلَ مِنَ الذِّبْحِ»؛ (اى کسى که فدائى براى ذبح اسماعیل قرار دادى).(3)
در احادیثى که از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل شده مى خوانیم: «هنگامى که سؤال کردند: «ذبیح» که بود؟ فرمودند: «اسماعیل».
در حدیثى که از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نقل شده، نیز مى خوانیم: «لَوْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْئاً أَکْرَمَ مِنَ الضَّأْنِ لَفَدَى بِهِ إِسْمَاعِیلَ»؛ (اگر حیوانى بهتر از گوسفند پیدا مى شد آن را فدیه اسماعیل قرار مى داد).(4)
خلاصه، روایات در این زمینه بسیار است که اگر بخواهیم همه آنها را نقل کنیم، سخن به درازا مى کشد.(5)
در برابر این روایات فراوان، که هماهنگ با ظاهر آیات قرآن است، روایت شاذى بر ذبیح بودن اسحاق(علیه السلام) دلالت دارد که نه مى تواند مقابله با روایات گروه اول کند، و نه با ظاهر آیات قرآن هماهنگ است.
از همه اینها گذشته، این مسأله مسلّم است، کودکى را که ابراهیم(علیه السلام) با مادرش به فرمان خدا به «مکّه» آورد و در آنجا رها نمود، و سپس خانه «کعبه» را با کمک او ساخت، و طواف و سعى با او به جا آورد، اسماعیل(علیه السلام) بود، و این نشان مى دهد: ذبیح نیز اسماعیل(علیه السلام) بوده است; زیرا برنامه ذبح مکمل برنامه هاى فوق محسوب مى شده.
البته، آنچه از کتب «عهد عتیق» (تورات کنونى) بر مى آید این است که ذبیح، اسحاق(علیه السلام) بوده است.
و از اینجا چنین به نظر مى رسد که: بعضى از روایات غیر معروف اسلامى که اسحاق(علیه السلام) را ذبیح معرفى مى کند، تحت تأثیر روایات اسرائیلى است، و احتمالاً از مجعولات «یهود» است، «یهود» چون از دودمان «اسحاق»(علیه السلام) بودند، مایل بودند این افتخار را از مسلمانان که پیامبرشان زاده اسماعیل(علیه السلام) بود سلب کنند، و براى خود ثبت نمایند، هر چند از طریق انکار واقعیات باشد!
به هر حال، آنچه براى ما از همه محکم تر است، ظواهر آیات قرآن است، که به خوبى نشان مى دهد: ذبیح اسماعیل(علیه السلام) بوده است، گر چه براى ما تفاوتى نمى کند: ذبیح اسماعیل(علیه السلام) باشد یا اسحاق(علیه السلام)، هر دو فرزند ابراهیم(علیه السلام) و پیامبر بزرگ خدا بودند، هدف روشن شدن این ماجراى تاریخى است.(6)