آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روایات اسلامی، دو تفسیر درباره آیه «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ» ذکر شده است. گروهی آن را به نماز عشاء تفسیر کرده اند که مؤمنان راستین، پس از نماز مغرب، برای آن  که نماز عشای آن ها از دست نرود، پیش از نماز عشاء، به بستر نمى روند. اما در روایات و کلمات بعضی از مفسرین، به برخاستن از بستر براى اداء نماز شب تفسیر شده است. پیامبر(ص) می فرمائید: قیام انسان در دل شب براى خشنودى خداست، سپس حضرت(ص) آیه «تتَجافى جُنُوبُهُم» را قرائت فرمودند.

در توضیح عبارت فوق دو تفسیر در روایات اسلامى وارد شده است:
تفسیرى به نماز «عشاء» و اشاره به این که: مؤمنان راستین بعد از نماز مغرب، و قبل از نماز عشاء، به بستر نمى روند مبادا خواب آنها را بگیرد، و نماز عشایشان از دست برود. (زیرا در آن زمان معمول بوده که در آغاز شب به استراحت مى پرداختند و نماز مغرب و عشاء را ـ طبق دستور استحباب جدائى میان نمازهاى پنجگانه ـ از هم جدا مى کردند و هر کدام را در وقت فضیلت خود به جا مى آورند) هر گاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مى خوابیدند ممکن بود براى نماز عشا بیدار نشوند.
این تفسیر را «ابن عباس» طبق نقل «درّ المنثور» از «پیامبر اسلام»(صلى الله علیه وآله) نقل کرده، و در «امالى» شیخ نیز از «امام صادق»(علیه السلام) نقل شده است. (1)
اما در بیشتر روایات و کلمات مفسران، به برخاستن از بستر، براى اداء نماز شب تفسیر شده است.
در روایتى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم که به یکى از یارانش فرمود: «أَ لا أُخْبِرُکَ بِالإِسْلَامِ أَصْلِهِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَةِ سَنَامِهِ»؛ (آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى کنم؟).
راوى عرض کرد: بفرمائید، فدایت شوم!.
فرمود: «أَمَّا أَصْلُهُ: فَالصَّلاةُ، وَ فَرْعُهُ الزَّکَاةُ، وَ ذِرْوَةُ سَنَامِهِ الْجِهَادُ»؛ (ریشه اش نماز است و شاخه اش زکات، و قلّه مرتفعش جهاد).
سپس افزود: اگر بخواهى تمام ابواب خیر را به تو معرفى کنم.
راوى مى گوید: بفرمائید فدایت شوم!.
امام فرمود: «الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ، وَ الصَّدَقَةُ تَذْهَبُ بِالْخَطِیئَةِ، وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ بِذِکْرِ اللَّهِ، ثُمَّ قَرَأ:تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِع»؛ (روزه سپرى است در مقابل آتش، و صدقه محو کننده گناه است، و برخاستن انسان در دل شب، او را به یاد خدا مى اندازد، سپس آیه «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ» را تلاوت فرمود). (2)
در تفسیر «مجمع البیان» از «معاذ بن جبل» چنین نقل شده: در غزوه «تبوک» در خدمت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بودم، گرما همه را سخت ناراحت کرده بود، هر کس به گوشه اى پناه مى برد، ناگهان دیدم: پیامبر(صلى الله علیه وآله) از همه، به من نزدیکتر است، خدمتش رفتم، عرض کردم : اى رسول خدا(صلى الله علیه وآله)! عملى به من بیاموز که مرا وارد بهشت کند، و از آتش دوزخ دور سازد.
فرمود: سؤال بزرگى کردى، اما پاسخ آن براى کسى که خدا بر او آسان کرده است، مشکل نیست، سپس افزود: «تَعْبُدِ اللّهَ وَ لاتُشْرِکْ بِهِ شَیْئاً وَ تُقِیْمُ الصَّلوةَ الْمَکْتُوبَةَ وَ تُؤَدِّى الزَّکوةَ الْمَفْرُوضَةَ وَ تَصُومُ شَهْرَ رَمَضانَ»؛ (خدا را پرستش کن، و چیزى را شریک او قرار نده نمازهاى واجب را انجام ده و زکات واجب ـ حق مستمندان ـ را اداء کن و ماه رمضان را روزه بگیر).
بعد فرمود: و اگر بخواهى از ابواب خیرات به تو خبر مى دهم عرض کردم اى پیامبر بفرمائید، فرمود: «الصَّوْمُ جَنَّةٌ مِنَ النّارِ وَ الصَّدَقَهُ تُکَفِّرُ الْخَطِیْئَهَ وَ قِیامُ الرَّجُلِ فِى جَوْفِ الْلَّیْلِ یَبْتَغِى وَجْهَ اللّهِ ثُمَّ قَرَأَ هذِهِ الآیَةَ: تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِع»؛ (روزه سپرى است در برابر آتش، و انفاق در راه خدا کفاره گناهان است، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا سپس آیه «تتَجافى جُنُوبُهُمْ» را قرائت فرمود). (3)
گر چه هیچ مانعى ندارد که آیه مفهوم وسیعى داشته باشد، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب، ولى دقت در مفهوم «تَتَجافى» معنى دوم را بیشتر در ذهن منعکس مى کند، زیرا ظاهر جمله این است که: قبلاً پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مى شود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است، بنابراین دسته اول از روایات از قبیل توسعه در مفهوم و الغاء خصوصیت است.
گر چه درباره اهمیت این نماز پر برکت، همان چند روایت فوق کافى به نظر مى رسد، ولى این نکته قابل ذکر است که در روایات اسلامى آن قدر اهمیت به این عبادت داده شده که، درباره کمتر عبادتى چنین سخن گفته شده است.
دوستان حق، و رهروان راه فضیلت به این عبادت بى ریا که قلب را روشنائى، و دل را نور و صفا مى بخشد، همواره اهمیت بسیار مى دادند.
ممکن است بعضى همیشه توفیق بهره گیرى از این عبادت پر برکت را نداشته باشند، ولى چه مانعى دارد که در بعضى از شبها که این توفیق حاصل است بهره گیرند، و در آن هنگام که خاموشى همه جا را فرا گرفته، و اشتغالات روزانه همه تعطیل است، کودکان در خواب، و محیط آماده حضور قلب و راز و نیاز با خدا است، بر خیزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند. (4)، (5)