آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«روح» در آیات، به صورت هاى متفاوتى بیان شده که شرح هر کدام در ذیل همان آیات بیان شده است. اما در آیه 38 سوره نبأ، منظور مخلوقى است غیر از فرشتگان و برتر از همه آنها؛ و یا منظور «جبرئیل» است، یا اینکه منظور، «ارواح انسان ها» است که همراه فرشتگان بپا مى خیزند؛ و یا فرشته اى است بالاتر از همه فرشتگان و برتر از «جبرئیل» که با انبیاء و امامان معصوم همراه بوده و هست.

در آیه 38 سوره «نبأ» مى خوانیم (اینها همه در روزى واقع مى شود که روح و تمام ملائکه در یک صف به پا مى خیزند، و هیچ یک جز به اذن خداوند رحمن سخن نمى گویند و آن کس که سخن مى گوید جز صواب و حق نمى گوید)؛ «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفّاً لایَتَکَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَوابا».
در این که: مراد از «روح» در اینجا چیست؟ مفسران تفسیرهاى زیادى ذکر کرده اند که در بعضى از تفاسیر به هشت احتمال بالغ مى شود که مهم تر از همه تفسیرهاى زیر است:
1 ـ منظور، مخلوقى است غیر از فرشتگان و برتر از همه آنها.
2 ـ منظور «جبرئیل» امین پیک وحى خدا و واسطه میان او و پیامبران است، که بزرگترین فرشتگان مى باشد.
3 ـ منظور، «ارواح انسان ها» است که همراه فرشتگان بپا مى خیزند.
4 ـ فرشته اى است بالاتر از همه فرشتگان و برتر از «جبرئیل» و هم او بود که با انبیاء و امامان معصوم همراه بوده و هست.
قابل توجه این که: «روح» در قرآن مجید گاه به صورت مطلق و بدون هیچ قید ذکر شده و در این حال غالباً در برابر «ملائکه» قرار گرفته مانند: «تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْه»؛ (فرشتگان و روح به سوى او بالا مى روند). (1)
همچنین«تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْر»؛ (در شب قدر ملائکه و روح به فرمان پروردگارشان با هر چیزى نازل مى شوند). (2)
در این دو آیه، «روح» بعد از «ملائکه» ذکر شده و در آیه مورد بحث، قبل از «ملائکه» البته ممکن است این جدا شدن به عنوان یک فرد مشخص و بزرگ بوده باشد و به اصطلاح ذکر «عام» بعد از «خاص» یا ذکر «خاص» بعد از «عام» است.
اما، در بسیارى از آیات، «روح» با اضافه یا وصفى آمده است، مانند «روح القدس» در آیه«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ»؛ (بگو روح القدس این قرآن را از سوى پروردگارت به حق نازل کرد). (3) یا آیه«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاْ َمِینُ»؛ (قرآن را روح الامین نازل کرده). (4)
در بعضى از آیات، خداوند «روح» را به خودش اضافه فرمود، مى فرماید«وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»؛ (در آدم از روح خودم دمیدم) [روح شریفى که به خاطر شرافت به ذات مقدس او اضافه شده]. (5) و در جاى دیگر مى فرماید «فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا»؛ (ما به سوى مریم روح خود را فرستادیم). (6)
به نظر مى رسد: «روح» در این آیات که به صورت هاى متفاوتى بیان شده، معناهاى متفاوتى داشته باشد که شرح هر کدام در ذیل همان آیات بیان شده است.
ولى، آنچه از میان تفاسیر مختلف نسبت به آیه مورد بحث مناسب تر به نظر مى رسد این است: منظور از «روح» در اینجا یکى از فرشتگان بزرگ الهى است که بر طبق بعضى از روایات، حتى از «جبرئیل» برتر است، چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم «هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جِبْرائِیْلَ وَ مِیْکائِیْلَ»؛ (او فرشته اى است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل). (7)
و در تفسیر «على بن ابراهیم» نیز آمده است: «أَلرُّوحُ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جِبْرَئِیْلَ وَ مِیْکائِیْلَ وَ کانَ مَعَ رَسُولِ اللّهِ وَ هُوَ مَعَ الأَئِمَّةِ(علیهم السلام)»؛ (روح فرشته اى است برتر از جبرئیل و میکائیل و او با رسول اللّه همراه بود و با امامان نیز همراه است). (8)
هر چند در بعضى از روایات در تفاسیر اهل سنت از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: «أَلرُّوحُ جُنْدٌ مِنْ جُنُودِ اللّهِ لَیْسُوا بِمَلائِکَة لَهُمْ رُؤُسٌ وَ أَیْدِى وَ أَرْجُلُ، ثُمَّ قَرَأَ یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفّاً قالَ هؤُلاءِ جُنْدٌ وَ هؤُلاءِ جُنْدٌ»؛ (روح لشکرى از لشکریان خدا است که ملائکه نیستند، آنها داراى سر و دست و پا مى باشند، پس از آن پیامبر(صلى الله علیه وآله) این آیه را تلاوت فرمود یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفّاً سپس افزود: اینها لشکرى هستند و آنها لشکر دیگرى). (9)؛ (10)
به هر حال، همان گونه که اشاره شد، این مخلوق بزرگ الهى خواه از فرشتگان باشد، یا موجود دیگرى، در قیامت همراه ملائکه آماده اطاعت فرمان او هستند، آرى در آن روز عظیم که بدون اذن خداوند کسى حق سخن گفتن ندارد چنان هول و اضطراب محشر، همه را فرا گرفته که هیچ کس را یاراى سخن گفتن نیست و آنگاه که ذکرى یا سخنى بگویند یا شفاعتى کنند، تنها به اذن پروردگار است، حمد و ثناى او مى گویند و یا شفاعت براى آنها که شایسته شفاعتند.
در حدیثى آمده است: از امام صادق(علیه السلام) درباره این آیه سؤال کردند، فرمود «نَحْنُ وَ اللّهِ الْمَأْذُونُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ الْقائِلُونَ»؛ (به خدا سوگند در روز قیامت به ما اجازه داده مى شود و سخن مى گوئیم).
راوى سؤال مى کند: در آن روز شما چه مى گوئید؟ فرمود:
«نُمَجِّدُ رَبَّنا وَ نُصَلِّی عَلى نَبِیِّنا وَ نَشْفَعُ لِشِیعَتِنا فَلایَرُدُّنا رَبُّنا»؛ (پروردگارمان را تمجید و ستایش مى کنیم، بر پیامبرمان درود مى فرستیم، و براى پیروانمان شفاعت مى کنیم، و خداوند شفاعت ما را رد نمى کند). (11)
از این روایت استفاده مى شود: انبیاء و امامان معصوم نیز در صف فرشتگان و روح قرار مى گیرند و از کسانى که به آنها اجازه سخن گفتن و مدح و ثناى خداوند و شفاعت داده مى شود، آنها هستند. (12)
تعبیر «صَواباً» دلیل بر این است که: اگر ملائکه و روح یا انبیاء و اولیاء براى کسانى شفاعت کنند، آن هم روى حساب است و بى دلیل نیست. (13)