آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بر اساس دلایل عقل، خداوند هرگز با چشم دیده نخواهد شد؛ زیرا چشم تنها اجسام را که داراى مکان، جهت و مادّه می باشند، مى بیند درحالیکه خداوند دارای وجودى نامحدود و مافوق مادّه است. آیاتی مثل: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذ ناضِرَةٌ» و... نیز جنبه کنایی دارد و دلیل عقلی و نقلی بسیاری تصریح دارد به اینکه خدا با چشم سر قابل مشاهده نیست و تنها با چشم دل می توان او را دید.

دلایل عقلى گواهى مى دهد که: خداوند هرگز با چشم دیده نخواهد شد؛ زیرا چشم تنها اجسام یا صحیح تر بعضى از کیفیات آنها را مى بیند و چیزى که جسم نیست و کیفیت جسم هم نمى باشد، هرگز با چشم مشاهده نخواهد شد.
به تعبیر دیگر، اگر چیزى با چشم دیده شود، حتماً باید داراى مکان و جهت و مادّه باشد، در حالى که او برتر از همه اینها است، او وجودى است نامحدود و به همین دلیل بالاتر از جهان مادّه است؛ چرا که در جهان مادّه همه چیز محدود است.
در بسیارى از آیات قرآن از جمله آیاتى که در مورد بنى اسرائیل و تقاضاى رؤیت خداوند سخن مى گوید، با صراحت کامل، نفى امکان رؤیت از خداوند شده است.
عجیب این است که: بسیارى از اهل تسنن معتقدند: خداوند اگر در این جهان دیده نشود در عالم قیامت دیده مى شود! و به نوشته تفسیر المنار: «هذا مَذهَبُ أَهْلِ السُّنَّةِ وَ الْعِلْمِ بِالْحَدِیْثِ»؛ (این عقیده اهل سنت و دانشمندان علم حدیث است). (1)
و عجیب تر این که: حتى محققان معاصر و به اصطلاح روشنفکران آنها نیز تمایل به این موضوع نشان مى دهند، و حتى گاهى سرسختانه روى آن ایستادگى مى کنند!
در حالى که بطلان این عقیده به حدّى روشن است که نیاز به بحث ندارد؛ زیرا دنیا و آخرت (با توجه به معاد جسمانى) هیچ تفاوتى در این مسأله نخواهد داشت.
آیا خداوند که وجودى مافوق مادّه است در قیامت تبدیل به یک وجود مادّى مى شود و از آن مقام نامحدود به محدودیت خواهد گرائید؟
آیا او در آن روز تبدیل به جسم و یا عوارض جسم مى شود؟
و آیا دلائل عقلى بر عدم امکان رؤیت خدا هیچ گونه تفاوتى میان دنیا و آخرت مى گذارد؟ با این که داورى عقل در این زمینه تغییرناپذیر است.
و این عذر، که بعضى از آنها آورده اند که: ممکن است در جهان دیگر انسان درک و دید دیگرى پیدا کند، عذرى است کاملاً غیر موجّه؛ زیرا:
اگر منظور از این درک و دید، درک و دید فکرى و عقلانى است، که در این جهان نیز وجود دارد، و ما با چشم دل و نیروى عقل، جمال خدا را مشاهده مى کنیم.
و اگر منظور، چیزى است که با آن جسم را مى توان دید، چنین چیزى در مورد خداوند محال است خواه در این دنیا باشد، خواه در جهانى دیگر.
بنابراین، گفتار مزبور که انسان در این جهان خدا را نمى بیند ولى مؤمنان در قیامت خدا را مى بینند، یک سخن غیر منطقى و غیر قابل قبول است.
تنها چیزى که سبب شده آنها غالباً از این عقیده دفاع کنند، این است که: در پاره اى از احادیث که در کتب معروف آنها نقل شده امکان رؤیت خداوند در قیامت آمده است.
ولى آیا بهتر نیست که باطل بودن این موضوع به حکم عقل را دلیل بر مجعول بودن آن روایات و بى اعتبار بودن کتاب هائى که این گونه روایات در آنها آمده است، بدانیم.
مگر این که: این روایات را به معنى مشاهده با چشم دل تفسیر کنیم.
آیا صحیح است از حکم خِرَد و عقل به خاطر چنین احادیثى چشم بپوشیم؟
و اگر در بعضى از آیات قرآن تعبیراتى وجود دارد که در ابتداى نظر مسأله رؤیت خداوند را مى رساند مانند: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذ ناضِرَةٌ * إِلى رَبِّها ناظِرَة»؛ (صورت هائى در آن روز پرطراوت است * و به سوى پروردگارش مى نگرد). (2)
و مانند: «یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیْهِمْ»؛ (دست خدا بالاى دست آنها است). (3)
اینها جنبه کنایه دارد؛ زیرا مى دانیم هیچ گاه آیه اى از قرآن بر خلاف حکم و فرمان خِرَد نخواهد بود.
جالب این که: در روایات اهل بیت(علیهم السلام) شدیداً این عقیده خرافى نفى شده و با تعبیرات کوبنده اى از معتقدین آن انتقاد گردیده است از جمله این که: یکى از یاران معروف امام صادق(علیه السلام) به نام «هشام» مى گوید: نزد امام صادق(علیه السلام) بودم که «معاویه بن وهب» ـ یکى دیگر از دوستان آن حضرت ـ وارد شده، گفت:
اى فرزند پیامبر(صلى الله علیه وآله) چه مى گوئى در مورد خبرى که درباره رسول خدا(صلى الله علیه وآله) وارد شده که او خداوند را دید؟
به چه صورت دید؟!
و همچنین در خبر دیگرى که از آن حضرت نقل شده: مؤمنان در بهشت پروردگار خود را مى بینند، به چه شکل خواهند دید؟!
امام صادق(علیه السلام) تبسم (تلخى) کرده، فرمود: اى معاویة بن وهب! چقدر زشت است که انسان هفتاد، هشتاد سال عمر کند، در ملک خدا زندگى نماید و نعمت او را بخورد، اما او را درست نشناسد.
اى معاویه! پیامبر(صلى الله علیه وآله) هرگز خداوند را با این چشم مشاهده نکرد، مشاهده بر دو گونه است: مشاهده با چشم دل و مشاهده با چشم ظاهر.
هر کس مشاهده با چشم دل را بگوید درست گفته و هر کس مشاهده با چشم ظاهر را بگوید دروغ گفته و به خدا و آیات او کافر شده است؛ زیرا پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: «هر کس خدا را شبیه خلق بداند کافر است». (4)
و در روایت دیگرى که در کتاب «توحید صدوق» از «اسماعیل بن فضل» نقل شده، مى گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: آیا خدا در قیامت دیده مى شود؟
فرمود: منزّه است خداوند از چنین چیزى و بسیار منزّه است... «إِنَّ الأَبْصارَ لا تُدْرِکُ إِلاّ ما لَهُ لَوْنٌ وَ کَیْفِیَّةٌ وَ اللّهُ خالِقُ الأَلْوانِ وَ الْکَیْفِیّاتِ»؛ (چشم ها جز چیزهائى را که رنگ و کیفیتى دارند نمى بینند، در حالى که خداوند آفریننده رنگ ها و کیفیت ها است). (5)، (6)