نخستین مالیات اسلامی
حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ مجله مکتب اسلام، آذر 1361، سال بیست و دوم، شماره 9.
نخستین مالیات اسلامی
- امام صادق(علیه السلام): «لَوْ أَنَّ اَلنَّاسَ أَدَّوْا حُقُوقَهُمْ لَكَانُوا عَائِشِينَ بِخَيْرٍ»؛ (اگر مردم زکات مال خود را می‌پرداختند زندگی خوب و سالمی داشتند).
نقش مؤثر «زکات» در تطهیر نفوس و پرورش جامعه و شکوفائی اقتصاد و آرامش و امنیت و حفظ اموال مشروع و پاکسازی اجتماع از آلودگی‌ها کاملا واضح و مبرهن است؛ با اینکه دنیای امروز دنیای صنعت و تکنولوژی است در عین حال تولیدات کشاورزی از اولویت ویژه‌ای برخوردار است، و از یک نظر مهمترین بخش تولیدی به شمار می‌رود، بلکه بسیاری از صنایع را به خدمت خود دعوت کرده است. از مرحله آماده سازی زمین تا بذرافشانی، آبیاری، سمپاشی، جمع آوری محصول و نگاهداری و تحویل آن به بازارهای مصرف همه به کمک صنایع بزرگ و کوچک صورت می‌گیرد. تراکتورها، بذرافشانها، الکتروپمپها، کمباین‌ها، سیلوها و سردخانه‌ها همه در خدمت کشاورزی قرار گرفته‌اند.
باید هم چنین باشد؛ چراکه مهمترین رکن زندگی مادی، یعنی مواد غذائی، از این راه - مستقیما یا بطور غیر مستقیم از طریق صنعت دام و فرآورده‌های دامی - تامین می‌گردد. به علاوه مواد اولیه بسیاری از صنایع از طریق کشاورزی به دست می‌آید، و با متوقف شدن بخش کشاورزی بخش عظیمی از صنایع از کار می‌افتد. منظور این است آنها که فکر می‌کنند با ظهور صنایع در میدان زندگی بشر، کشاورزی به دست فراموشی سپرده می‌شود، یا حتی از اهمیت آن کاسته می‌گردد بسیار ساده اندیش و صنعت زده‌اند! و نیز به همین دلیل یکی از مهمترین مالیاتهای اسلامی یعنی «زکات» عمدتا به تولیدات کشاورزی و دامی تعلق می‌گیرد.
البته این به آن معنی نیست که تولیدات صنعتی از مالیات اسلامی معافند، تا گفته شود این قوانین به درد دنیای صنعتی نمی‌خورد و مخصوص عصر کشاورزی بشر است، بلکه -چنانکه خواهیم دید- نوع دیگری از مالیات اسلامی شامل صنایع کوچک و بزرگ می‌شود که از جهاتی از مالیات زکات سنگین تر است.
***
فلسفه چشمگیر «زکات»
اهمیت این مالیات اسلامی تا به آن پایه است که:
1- طبق بعضی از روایات هرکس کمترین مقدار زکات را نپردازد نه مومن است و نه مسلمان!: «مَنْ مَنَعَ قِيرَاطاً مِنَ اَلزَّكَاةِ فَلَيْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لاَ مُسْلِمٍ».(1)
2- آنها که از روی گردنکشی فرمان زکات را زیر پا بگذارند به عنوان "قیام بر ضد حکومت اسلامی" و "ارتداد" قابل تعقیب هستند و در صورتی که ارشادها در آنان اثر نگذارد می‌توان با آنها مبارزه مسلحانه کرد و اگر خونشان ریخته شود هدر است. چنانکه در حدیث امام صادق(علیه السلام) می‌خوانیم: «إن الله عز و جل فرض للفقراء في أموال الأغنياء فريضة لا يحمدون إلا بأدائها و هي الزكاة، بها حقنوا دماءهم و بها سموا مسلمين»؛ (خداوند بزرگ برای نیازمندان، در اموال بی‌نیازان فریضه‌ای قرار داده که همان زکات است، و خون آنها در سایه آن محفوظ است و نام مسلمان بخاطر آن بر آنها گذارده می‌شود).(2)
3- حتی قبول نماز - بزرگترین عبادت - در گرو پرداخت آن است: «من منع الزکاه وقف صلاته حتی یزکی».(3)
4- هر مالی در دریا و صحرا نابود می‌شود زکات و حق نیازمندان در آن وجود داشته: «ما ضاع مال فی بر او بحر الا بتضییع الزکاه».(4)
البته روایات اسلامی در کتب شیعه و اهل تسنن از پیامر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) و ائمه اهل بیت(علیه السلام) پیرامون اهمیت این وظیفه بزرگ اسلامی و مجازات شدید تارکین زکات بیش از آن است که در این مختصر بگنجد. در اینجا مهم برای ما بررسی تغییراتی است که در قرآن و احادیث و کتب معتبر در زمینه فلسفه و علت تشریع زکات وارد شده که می‌تواند روشنگر بحثهای آینده باشد. از میان این تعبیرات چهار تعبیر زیر بسیار قابل توجه است.
1و2- زکات سبب تطهیر نفوس و پرورش فرد و جامعه است.
قرآن در آیه 103 سوره «توبه» خطاب به پیامبر اسلام(صلی الله علیه واله) می گوید: «خُذ مِن أَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَتُزَكّيهِم بِها»؛ (از اموال آنها زکات بگیر که آنها را به وسیله آن پاک و پرورش خواهی داد). آنها را از صفات زشتی همچون حرص و آز و انحصار طلبی و بخل و امساک و دنیا پرستی پاک می‌کنی و نهال نوع دوستی و حمایت از محرومان اجتماع و سخاوت و ایثار و گذشت را در دل آنها می‌نشانی. گذشته از این آلودگیهای فراوان اجتماعی که از زندگی طبقاتی و محرومیت گروهی از جامعه در حالی که گروه دیگری در نهایت رفاهند، سرچشمه می گیرد، در پرتور انجام این فریضه الهی تا حد زیادی برطرف می‌گردد و صحنه اجتماع از این آلودگی‌ها پاکسازی می‌شود. بنا بر این حکم زکات هم پاک کننده روح فرد است و هم قلب جامعه، و هم پرورش دهنده عالیترین ارزشهای انسانی در فرد و اجتماع می‌باشد.
به علاوه وجود یک سازمان منظم مالیاتی که مالیات عادلانه حساب شده‌ای از متمکنان به نفع محرومان می‌گیرد، می‌تواند در شکوفا ساختن اقتصاد جامعه و حفظ زحمتکشان کاملا موثر باشد و یکی از معانی «تزکیه»؛ (نمو و پرورش) که در آیه فوق به آن اشاره شده می‌تواند همین معنی باشد.
3- آرامش و امنیت
در پایان همین آیه می‌خوانیم: «وَصَلِّ عَلَيهِم ۖ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُم»؛ (هنگامی که زکات از آنها می‌گیری به آنها دعا کن و بر آنها درود بفرست، که دعای تو مایه آرامش آنهاست). مسلما این آرامش که در آیه به آن اشاره شده آرامشی است در پی دعای پیامبر(صلی الله علیه واله) ولی دعا و تشویقی که بعد از انجام این فریضه الهی انجام می‌شود، و گرنه مجرد دعا بدون انجام چنین فریضه‌ای زمینه اجابت ندارد. بنابر این جمله فوق ضمنا اشاره‌ای به اثر آرام بخش این فریضه بزرگ در مجتمع انسانی دارد که امروز بیش از هر زمان دیگر برای ما روشن است. چرا که می‌دانیم بسیاری از جنگهای خانمانسوز و طوفانها و نابسامانی های اجتماعی بخاطر به هم خوردن تعادل اقتصادی در میان قشرهای جامعه است، و پرداختن مالیاتهای عادلانه به سود طبقات محروم نقش موثری در حفظ تعادل و جلوگیری از تکاثر و طغیان ثروت دارد.
کینه‌ها، حسادتها، عداوتها و موضعگیریهای خصمانه و نفرت انگیز در میان قشرهای جامعه غالبا از همین رهگذر حاصل می‌شود، و پرداخت زکات می‌تواند گامی موثر و آرام بخش و امنیت آفرین محسوب شود.
4- حفظ و نگاهداری اموال مشروع
از روایات بسیاری این نکته به خوبی اثبات می شود که زکات نقش حافظ و نگهبان برای اموال مشروع دارد، و اصل مالکیت مشروع را «بیمه» می کند. تعبیرات زنده و جالبی در این زمینه در احادیث اسلامی وارد شده که قسمتی از آن را ذیلا ملاحظه می کنید:
در حدیثی از پیامبر(صلی الله علیه واله) می خوانیم: «داوو امرضاکم بالصدقة و حصنوا اموالکم بالزکاة»؛ (بیماران خود را بوسیله کمک به نیازمندان درمان کنید، و اموال خود را با زکات حفظ نمائید).(5)
در حدیث دیگری از امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می‌خوانیم: «سوسوا ایمانکم بالصدقة و حصنوا اموالکم بالزکاة و ادفعوا امواج البلاء بالدعاء»؛ (ایمان خود را بوسیله کمک به نیازمندان تقویت کنید، و اموال خویش را با ادای زکات حفظ نمائید، و امواج بلا را با دعا دفع کنید).(6)
و در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می‌خوانیم: «لَوْ أَنَّ اَلنَّاسَ أَدَّوْا حُقُوقَهُمْ لَكَانُوا عَائِشِينَ بِخَيْرٍ»؛ (اگر مردم حقوقی را که بر زمهء آنها [در اموالشان] گذاشته است ادا می کردند همیشه زندگی خوب و سالمی داشتند).(7)
گفتار خود را در این بخش با این سخن پایان می‌دهیم که اصولا از دیدگاه اسلام اموالی که حقوق دیگران از آن پرداخته نشده، اموالی است نفرین شده، و نکبت بار، و مایه بدبختی و درد و رنج. پیغمبر اکرم(صلی الله علیه واله) فرمود: «ملعون ملعون مال لا یزکی ... و ما حبس عبد زکاة فزادت ماله»؛ (اموالی که زکات آن پرداخت نشده ملعون و ملعون است ... و ممکن نیست کسی زکات مالش را حبس کند اما مال او فزونی [واقعی] پیدا کند).(8)
پیشنهاد برای مطالعه: ویژگی‌های زکات اسلامی؟
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.