پاسخ اجمالی:
در سوره های متعددی از قرآن به معنای اصطلاحی بداء اشاره شده است؛ در بعضی از این آیات به این معنی تصریح شده است و در برخی نیز مفهوم بداء مورد تایید قرار گرفته است. بنابراین بداء، یعنی تغییر و تبدیل آنچه که قبلا قلم قضاء آن را رقم زده است، مانعی ندارد و یک مسئله قرآنی است و خدا چنین قدرتی را دارد و دست خدا بسته نیست.
پاسخ تفصیلی:
بهترین دلیل بر عقیده بداء آیات قرآن است که در آن گاهی به صراحت به معنای بداء اشاره شده و گاهی نیز مفهوم و لوازم آن مورد اشاره قرار گرفته است.
کاربرد ماده لغت بداء در قرآن
واژه «بداء» در قرآن بیشتر به همان معنای لغوی خود مورد استفاده قرار گرفته است؛ در سوره های زمر(1) و طه(2) و یوسف(3) واژه بداء به معنای ظهور و انکشاف مورد استفاده قرار گرفته و معنای لغوی این واژه آمده است.
کاربرد اصطلاحی مفهوم بداء در قرآن
در آیات متعدد از قرآن به معنای اصطلاحی بداء اشاره شده است؛ در بعضی از این آیات به این معنی تصریح شده است و در برخی نیز مفهوم بداء مورد تایید قرار گرفته است.
1. در سوره رعد بر قدرت مطلق خداوند در امکان نابودسازی یا اثبات پدیده های جهانی تأکید شده است: «یَمْحُو اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْکِتابِ»(4)؛ (خداوند هر چه را بخواهد محو و نابود می‌سازد و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و لوحِ محفوظ نزد اوست). مفسرانِ اهل سنّت مانند طبری(5)، قرطبی(6) و ابن کثیر(7) ذیل این آیه کلامی را به این مضمون نقل کرده اند که خلیفه دوم عمر بن خطّاب اطراف خانه خدا طواف می کرد و می گفت: «اللهم ان کنت کتبتنی فی اهل السّعادة فأثبتنی فیها و ان کنت کتبتنی فی اهل الشّقاوة و الذّنب فامحنی و اَثبتنی فی اهل السّعادة و المغفرة، فانّک تمحو ما تشاء و تثبت و عندک امّ الکتاب»؛ (خدایا اگر مرا در زمره سعادتمندان قرار داده ای استوارم بدار؛ و اگر از شقاوتمندان و گنهکارانم مقرر فرموده ای، از آن میان نام مرا محو کن، و در زمره سعادتمندان ثبت گردان؛ زیرا تو هر چه را بخواهی محو و اثبات می کنی!).
این آیه در زمینه نزول معجزات یا کتب آسمانی به پیامبران وارد شده است و لیکن مخصوص به این باب نیست، بلکه در صدد بیان یک قانون کلی است که در منابع گوناگون اسلامی نیز به آن اشاره شده است و آن اینکه تحقق موجودات و حوادث جهان دو مرحله قطعی و غیر قطعی دارد که در مرحله غیر قطعی تغییر و تحول و محو و اثبات راه دارد. نقل این گونه سخنان در معتبرترین تفاسیر اهل سنت و درباره معتبرترین اشخاص نزد آنها – یعنی خلیفه ثانی – نشان می دهد که اعتقاد به معنا و مضمون مسأله بداء امری مختص به شیعه نیست و حتی فهم مخالفین شیعیان از این آیه شریفه نیز، مؤید حقانیت شیعه در اعتقاد به این مسأله است.
2. در سوره انعام به اجل های متفاوت آدمی اشاره شده است: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ ثُمَّ قَضی اَجَلاً وَاَجَلٌ مُسَمّی عِنْدَهُ»(8)؛ (او كسى است كه شما را از گل آفريد سپس مدتى مقرّر داشت [تا انسان تكامل يابد] و اجل حتمى نزد اوست [و فقط او از آن آگاه است]. با اين همه، شما [مشركان در توحيد و يگانگى و قدرت او،] ترديد مى كنيد!).
از ابن عباس نقل کرده اند که در پاسخ کسی که پرسید: «چگونه در اجل و عمر آدمی زیادت ممکن است؟» به این آیه استشهاد کرده، می گوید: اجل اول در آیه یعنی از اول تولد تا مرگ، ولی اجل دوم به معنای آنچه نزد خداوند است می باشد که کسی جز خدا آن را نمی داند. اگر بنده ای از خدا بترسد و صله رحم به جا آورد، خداوند هر چه بخواهد از عمر برزخی او کم کرده، بر عمر دنیایی اش می افزاید. و اگر نافرمانی کند یا قطع رحم نماید، خداوند هر چه بخواهد از عمر دنیایی او کاسته، بر عمر برزخی اش می افزاید.(9)
ابن کثیر پس از نقل سخن ابن عباس می گوید: این سخن با روایتی که احمد، نسائی و ابن ماجه آورده اند موافق است. آنها نقل کرده اند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «لَا يَرُدُّ الْقَدَرَ إِلَّا الدُّعَاءُ، وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَّا الْبِرُّ، وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيُحْرَمُ الرِّزْقَ بِالذَّنْبِ يُصِيبُه»(10)؛ (چیزی جز دعا، تقدیر [سرنوشت] و بلا را باز نمی گرداند و جز نیکی، عمر را نمی افزاید و انسان گاهی به خاطر گناه از روزی مقدَّر محروم می گردد).
3. در سوره یونس اتفاقی تاریخی درباره قوم یونس(علیه السلام) که ارتباط وثیقی با مسأله بداء دارد بیان شده است: «فَلَوْ لا كانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إيمانُها إِلاَّ قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلى حينٍ»(11)؛ (چرا هيچ يك از شهرها و آبادي ها ايمان نياوردند كه [ايمانشان بموقع باشد، و] به حالشان مفيد افتد؟! مگر قوم يونس، هنگامى كه آنها ايمان آوردند، عذاب رسوا كننده را در زندگى دنيا از آنان برطرف ساختيم و تا مدّت معيّنى [پايان زندگى و اجل شان] آنها را بهره مند ساختيم).
از این آیه شریفه به خوبی استفاده می شود که عذابی سخت برای قوم یونس مقرر بوده که بر اثر توبه برداشته شده است و بدیهی است این گونه تغییر مقدرات، چیزی جز بداء الهی نیست.
4. در ابطال نظر یهودیان راجع به قدرت خدا، در سوره مائده بر قدرت مطلق خداوند در امکان تغییر در قضا و قدر تأکید شده است: «وَ قالَت الیَهود یَدا اللّه مَغلولَةٌ غلّت أیدیهِم وَلعنوا بِما قالو بَل یَداهُ مَبسوطَتان ینفقُ کَیفَ یَشاء»(12)؛ (یهود گفته اند که دست خدا بسته است [در حالی که] دست آنان بسته است و لعنت خدا بر آنها باد با چنین سخنی که گفته اند. دست خدا باز است و به هر طریق که خدا بخواهد عمل می کند).
یهودیان قضا و قدر الهی را حتمی و غیرقابل تغییر می دانند و می گویند وقتی مثلا برای کسی عمری مقدّر شد (که مثلا پنجاه سال زندگی کند)، این تقدیر دیگر به هیچ وجه قابل تغییر و تبدیل نیست و برای مثال این عمر 50 ساله نه با گناه کم می شود و نه با صله رحم و صدقه و دعا زیاد می گردد. زیرا دست خدا بسته است و آنچه که از ازل، قلم سرنوشت رقم زد، مرکب و جوهرش خشک شد و دیگر قابل محو شدن نیست و دیگر نمی توان آن را با هیچ آبی محو کرد و جایش چیز دیگری نوشت. در این حالت، قهرا بداء نیز معنا نخواهد داشت. قرآن کریم از زبان یهود چنین نقل می کند: یهود گفته اند که دست خدا بسته است در حالی که دست آنان بسته است و لعنت خدا بر آنها باد با چنین سخنی که گفته اند. دست خدا باز است و به هر طریق که خدا بخواهد عمل می کند. یعنی اگر چیزی بر کسی مقدر کنیم و سپس مصلحت اقتضا کند که آن را تغییر دهیم، دست ما باز است و آن را تغییر خواهیم داد.
5. در آیه ای دیگر از سوره رعد نیز امکان تغییر سرنوشت آدمیان به دست خود آنها صراحتا بیان شده است: «اِنَّ اللهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِانْفُسهِم»(13)؛ (خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر آن که آنچه را که در ضمیرشان هست تغییر دهند). اِعمال قدرت و سلطه از سوی خداوند و اقدام وی به جایگزین کردن تقدیری به جای تقدیر دیگر، بدون حکمت و مصلحت انجام نمی گیرد و بخشی از قضیه در گرو اعمال خود انسان است که از طریق اختیار و برگزیدن و زندگی شایسته یا ناشایسته زمینه دگرگونی خویش را فراهم می آورد. چنان که در آیه فوق الذکر نیز به این مسأله اشاره شده است.
جمع بندی: قرآن کریم به عنوان اصلی ترین منبع تمام آموزه های اسلامی، در جای جای خود، به تصریح و یا اشاره، ما را با مفهوم آموزه بداء آشنا می کند. بنابراین بداء، یعنی تغییر و تبدیل آنچه که قبلا قلم قضاء آن را رقم زده است، مانعی ندارد و یک مسئله قرآنی است و خدا چنین قدرتی را دارد و دست خدا بسته نیست.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.