آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در نقد دلايل عصمت پيامبران بايد گفت: دليل اول (محكوميت عوامل گناه در وجود پيامبران) تنها عصمت آنها را بعد از عصمت و نسبت به گناهان عمدى اثبات مى كند. 2. دليل دوم (جلب اطمينان عمومى) مى تواند لزوم عصمت را نسبت به گناهان عمدى و سهوى در قبل و بعد از زمان بعثت اثبات كند. 3. دليل سوم (بى نتيجه ماندن هدف بعثت پيامبر در صورت معصوم نبودن) نيز مانند دليل اول موضوع عصمت از گناهان را بعد از بعثت اثبات مى كند و دلالت آن بر موضوع عصمت از گناهان سهوى نيز قابل بحث است.

«عصمت پيامبران» را از سه طريق مى توان اثبات كرد:
الف) محكوميت عوامل گناه در وجود پيامبران
هر گناهى كه از انسان سر مى زند، سرچشمه اش در وجود خود اوست. اين سرچشمه بر دو نوع است:
1. عدم تشخيص زشتى عمل.
2. غلبه شهوت ها و هوس ها بر نيروى عقل و ادراك.
كسى كه دست به دزدى، قتل، شراب خوارى و يا قمار مى زند، يا به مفاسد اين اعمال، آشنايى كامل ندارد و يا مى داند؛ اما عقل و درك او در چنگالِ هوس هاى سركشِ او مغلوب است. بنابراين علم به تنهايى براى ترك يك عملِ ناپسند و زشت كافى نيست؛ بلكه علاوه بر اين، بايد انسان مسلّط بر نفس، اعصاب و هوى و هوس هاى خود نيز باشد.
از اين بيان يك نتيجه روشن گرفته مى شود و آن اينكه: اگر كسى از مفاسد و زشتى تمام گناهان اطلاع كامل داشته باشد، به طور عادّى محال است كه گناهى از او سر بزند. شايد بپرسيد: چطور ممكن است كه انسان نه تنها هيچ گناهى نكند؛ بلكه فكر گناه را هم در مغز خود راه ندهد و ارتكاب گناه درباره او محال عادّى باشد؟ (احتمال انجام چنين عملى در مورد او صفر باشد) آيا چنين چيزى امكان دارد؟
در جاي خود دانسته شده كه هر گاه احتمال انجامِ كارى در مورد كسى صفر باشد و صدور آن عمل از او صورت محال عادّى به خود بگيرد مى توانيم نام آن را يك نوع عصمت بگذاريم.
پس از يك مطالعه دقيق به اين نتيجه مى رسيم كه: سه عامل سبب مى شود كه انسان به كلى از ارتكاب عملى چشم بپوشد و نسبت به آن يك نوع مصونيت پيدا كند و حتى فكر آن را نيز در مغز خود راه ندهد. آن سه عامل عبارتند از:
1. توجه به زشتى و مفاسدِ يك عمل.
2. بى ارزش بودنِ نتيجه آن عمل در برابر ضررهاى آن.
3. غلبه نيروى عقل بر شهوت ها و هوس ها.
مصونيت همه جانبه
اگر كسى در برابر تمام گناهان، به قدرى اطلاعات او وسيع و چشمِ عقل او واقع بين باشد كه به زشتى تمام اعمال ناپسند و مفاسد آنها توجّه كامل داشته باشد، ايمان او به روز رستاخيز و پاداش اعمال به قدرى قوى و همّت او به قدرى عالى باشد كه خوشنودى خدا و پاكى و پاكدامنى را به هيچ چيز نفروشد و بداند كه لذّت و منفعتِ اين گونه كارها بسيار سطحى و كم دوام و عواقبِ دردناك و شوم آنها بسيار طولانى و طاقت فرساست و هم چنين تسلط او بر نفس خود به قدرى مى باشد كه هيجان انگيزترين صحنه ها نتواند زمان اعصاب او را از دست عقلش بيرون برد و هيچ عاملى نتواند پرده غفلت و بى خبرى بر درك و تشخيصِ صحيح او بيندازد، مسلماً چنين كسى در برابر تمام گناهان و مفاسد، مصونيت همه جانبه دارد.
پيامبران در برابرِ تمامى گناهان، چنين حالتي داشتند و سرچشمه آن نيز، علم، تقوى، ايمان و قدرتِ عقل و فكر آنهاست كه هوس هاى سركش را در برابر آنها رام كرده است. همان طور كه آن آقاى پزشك در برابر آشاميدنِ آب آلوده مصونيت دارد، پيامبران هم در مقابل ظلم، ستم، تجاوز به حقوقِ مردم، شراب، قمار، دروغ، تهمت، دزدى، خيانت و تمامي گناهان چنين حالتي دارند. بنابراين معصوم بودنِ پيامبران از تمام گناهان، يك موضوعِ پيچيده، نامفهوم و غير قابل تصوّر نيست؛ بلكه مطلبى بسيار روشن و قابل درك است؛ ولى به وجود آمدنِ چنين حالتي، نيازمندِ مقدماتى است كه براى همه كس ـ جز آنهايى كه چنين موهبتى را از خدا دريافته اند ـ ميسّر نيست. بنابراين اگر مى گوييم: پيامبران معصومند، براى اين است كه عوامل گناه در وجود آنها محكوم به شكست است.
ب) جلب اعتماد عمومى
بسيارى از دانشمندانِ بحث عقايد، براى اثبات لزوم عصمت در وجود پيامبران و امامان، از اين راه وارد شده اند كه: اگر آنها معصوم نباشند، نمى توانند اعتماد مردم را به خود جلب كنند.
توضيح اينكه: مردم به طور فطرى در صورتى حاضرند به دستورهايى كه به آنها داده مى شود، عمل كنند كه به صحّت و درستى آن كاملا اطمينان داشته باشند؛ يعنى هر اندازه ايمان و اعتمادِ انسان، نسبت به دستور يا برنامه اى كم شود، به همان مقدار از ميزانِ علاقه او در عمل كردن به آن كاسته مى گردد. در مقابل هر اندازه ايمان و اعتماد بيشتر گردد، علاقه انسان به عمل كردن بيشتر خواهد شد.
به همين دليل ملاحظه مى كنيم كه دستور يك پزشك عمومى، آن قدر مورد توجّه و عمل ما واقع نمى شود كه دستور يك هيئت چندين نفرى از پزشكانِ بسيار ماهر؛ به همين جهت تصميم مى گيريم به چنين دستورى به طور جدّى عمل كنيم، مگر اينكه موانع ديگرى پيش بيايد.
اين را نيز مى دانيم كه منظور از بعثت پيامبران، هدايت و تربيت نوع بشر در سايه يك سرى تعليمات و دستورهاى آسمانى است. مطابق بيان فوق، مردم در صورتى اين دستورها را به كار خواهند بست و از جان و دل اطاعت خواهند نمود كه صد در صد به درستى و صحّت آنها و اينكه از ناحيه مبدأ جهانِ آفرينش صادر شده، ايمان پيدا كنند.
بديهى است كه اگر پيامبران معصوم نباشند، درباره آنها احتمال دروغ، تحريفِ حقايق، پرده انداختن روى واقعيات به خاطر اغراض شخصى و ... مى رود و مسلماً با وجود چنين احتمالاتى، هرگز به گفتار و كردار آنها اطمينان پيدا نمى شود و هر قدر هم كه آدم هاى خوبى باشند وقتى داراى مقام عصمت نبودند، ممكن است در برابر مظاهرِ فريبنده دنياى مادّى، پاى آنها بلغزد و اين عملِ احتمالي هميشه خاطرِ پيروانِ آنها را نگران و در گرفتنِ تصميمِ قاطع براى عمل مردّد مى سازد؛ اما هنگامى كه بدانند پيامبرانِ خدا با يك نوع تأييد اهلى در برابر تمامِ گناهان مصونيت دارند و محال است دامانشان آلوده به گناهان شود، به درستى سخنان آنها ايمان كامل پيدا مى كنند و هيچ عذر و بهانه اى براى سرپيچى از دستورهاى آنان باقى نمى ماند.
ج) بى نتيجه ماندن اهداف بعثت پيامبر در صورت معصوم نبودن
تربيت بيش از آنچه كه جنبه علمى داشته باشد، جنبه عملى دارد؛ يعنى آن قدر كه طرز عمل و حالات و صفات مربّى در افرادى كه تحت تربيت او قرار دارند مؤثر است، تذكّرات و بيانات او اثر ندارد. بايد مربّى از راه عواطف و احساسات در درونِ قلبِ افراد نفوذ و در داخلِ وجودِ آنها تحوّل و انقلابى بر پا كند. بنابراين قانع كردنِ عقل با بياناتِ اخلاقى و استدلالاتِ علمى كافى نيست؛ زيرا آنها تنها مى توانند زمينه مساعدى براى انقلاب روحى فراهم سازند و عواملِ اصيل انقلاب، مي توانند نفوذ در درونِ وجودِ افراد را از طريق عواطف و احساسات آنها فراهم سازند. اين اخلاق، صفات و رفتار مربّى است كه پايه اصلى تربيت را تشكيل مى دهد، نه گفته ها و سخنرانى هاى پر آب و تابِ او! گرچه آن هم به نوبه خود مؤثّر است.
يكى از دلايلى كه خداوند، پيامبران را از ميانِ قوم و ملت خود انتخاب نموده، همين است كه آنها بهتر مى توانند از راه عمل، در اعماق دل و جانِ ملتِ خويش نفوذ كنند؛ زيرا وقتى مردم، خود را در شرايطى مشابه شرايط زندگى پيامبران ديدند، سبب مى شود كه طبق «اصل محاكات»(1) ـ كه يكى از اصول مسلّم روانى است ـ خود را به سرعت با وضع اخلاقى و عملى پيامبران تطبيق دهند.
اگر بنا بود پيامبران تنها از راه گفتار، منطق و استدلال در مردم نفوذ كنند، ديگر چه لزومى داشت كه از ميان قوم و ملّت خويش انتخاب شوند؟ بيگانگان هم مى توانستند چنين مأموريتى را به خوبى انحام دهند.
حال بينديشيد كه: اگر اين منصبِ بزرگ ـ كه عالى ترين مناصب روحانى، معنوى و اجتماعى است ـ به عهده فردى گذارده شود كه او خود نيز آلوده به گناه است، در پرتگاه هاى اخلاقى قدم هايش مى لرزد، بر نفس خويش تسلط ندارد و هنوز اسير چنگالِ هوى و هوس است؛ آيا هرگز چنين كسى مى تواند نقش رهبرى اخلاقى و مربّى نفوس انسان ها را داشته باشد؟!
آيا گفتار و سخنان چنين كسى ـ هر قدر هم حكيمانه و آسمانى باشد ـ مى تواند اثر عميق و ريشه دارى در دل ها بگذارد؟ البته كه خير. چگونه ممكن است يك فردِ ستمگر، مردم را به عدالت دعوت نمايد؟ و چگونه مى تواند فردِ آلوده به گناه، مردمِ آلوده را از گناه پاك كند؟ آيا مردم نخواهند گفت: اگر اين شخص راست مى گويد كه فرستاده خداست، از ما به خدا نزديك تر است، فرشته وحى را مى بيند و اسراري كه بر ما پوشيده است بر او آشكار است و اين سخنان، دستورهاى الهى است؛ پس چرا خودش عمل نمى كند؟ آيا با اين حال باور كردنى است كه او از طرف خدا باشد؟
خلاصه اينكه انجام يك گناه، نه تنها هدفِ مهمِّ بعثت را ـ كه تربيت و تكامل نفوسِ انسان هاست ـ بى نتيجه مى گذارد؛ بلكه مردم را در اصلِ دعوت پيامبران مردّد مى سازد. براى برطرف شدنِ اين اشكالات، راهى جز اين نيست كه خداوند، فرستادگانش را در برابر تمام گناهان بيمه كند؛ يعنى به اندازه اي به آنها قدرتِ ايمان، عقل و تسلّط بر نفس و علم و دانش ببخشد كه در برابر همه گناهان مصونيت پيدا كنند.
ارزيابى دلائل عصمت
1. دليل اول (محكوميت عوامل گناه در وجود پيامبران) تنها عصمت آنها را بعد از عصمت و نسبت به گناهان عمدى اثبات مى كند؛ زيرا امورى كه عوامل گناه را در هم مى شكنند (علم، ايمان، تسلط بر نفس و مانند آن) هنگام بعثت به حد كمال نهايى خود مى رسند. با مطالعه شرح دليل اول، اين حقيقت كاملا روشن مى گردد. همچنان كه اختصاص اين دليل به گناهان عمدى نيز از آن معلوم مى شود.
2. دليل دوم (جلب اطمينان عمومى) مى تواند لزوم عصمت را نسبت به گناهان عمدى و سهوى در قبل و بعد از زمان بعثت اثبات كند؛ زيرا وجود يك سوء سابقه براى يك رهبر بزرگ ـ آن هم يك روحانى ـ كافى است كه موقعيت او را در دل ها متزلزل سازد.
البته ممكن است كسى در آغاز جوانى گناهى كند و سپس توبه نمايد و پس از سال ها در يك پست مهم مورد توجه واقع شود و مردم به او اعتماد كنند؛ اما بايد تصديق كرد كه اين اعتماد يك اعتماد صد در صد و بدون دغدغه نيست؛ زيرا مردم مى گويند: اين آقا تا چند وقت پيش فلان كاره بوده، حالا آمده رهبر جمعيت شده! بنابراين هر لحظه كه پيشينه بد او به خاطر مى آيد، خواه نا خواه يك نوع بد گمانى و سوء ظن در دلِ افراد ايجاد خواهد كرد؛ اما اگر هيچ لغزش و گناهى از او سر نزده باشد، مى تواند از اعتماد كامل و صد در صد قطعى مردم برخوردار گردد و به اين دليل بايد پيامبران در تمام دوران زندگى معصوم باشند.
گرچه گناهان سهوى نيز اطمينان و اعتماد را به طور كلى سلب نمى كند؛ اما در تزلزل عقيده افراد نسبت به عامل آن مؤثر است. شما فرض كنيد كه يك شخصيّت برجسته سياسى، علمى و يا روحانى از روى اشتباه مرتكب قتل نفس شود، به طور مسلم در مدت كوتاهى وجاهت اجتماعى خود را به مقدار قابل توجهى از دست مى دهد. خلاصه گرچه كسى كه مرتكب گناه سهوى شده، عقلا مقصر نيست، اما خواه نا خواه عمل او يك اثر روانى در افكار توده مردم دارد و ايجاد تنفّر خواهد نمود.(2)
3. دليل سوم (بى نتيجه ماندن هدف بعثت پيامبر در صورت معصوم نبودن) نيز مانند دليل اول است؛ يعنى موضوع عصمت از گناهان را بعد از بعثت اثبات مى كند و دلالت آن بر موضوع عصمت از گناهان سهوى نيز قابل بحث است.(3)