آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره ويژگي هاي فرشتگان هنگام عبادت مي فرمايد: «با آن كه پيوسته مشغول عبادتند و در طول شب و روز تسبيح خدا مى گويند، فتور و سُستى به آنها دست نمى دهد، و از رغبتشان نكاسته تا از اميد به پروردگار خود روى برتابند، مناجات هاى طولانى، زبان آنان را خشك و ناتوان نساخته، اشتغال به غير خدا آنها را تحت سلطه خود نياورده، تا نداى بلند آنان را كوتاه سازد! و در مقام عبادت و بندگى، همچنان دوش به دوش ايستاده اند، راحت طلبى، آنان را به كوتاهى در انجام فرمانش وا نداشته، كودنى غفلت ها بر تلاش و عزم راسخ آنها چيره نمى شود و تيرهاى فريبِ شهوات، همّت هاى آنها را هدف قرار نمى دهد».

امام علي(علیه السلام) در فرازی از خطبه 91 «نهج البلاغه» از اين حقيقت پرده بر مى دارد كه فرشتگان الهى هرگز از عبادت پروردگار خسته نمى شوند و سُستى در آنها راه نمى يابد و هيچ مانعى آنان را از ادامه اين راه باز نمى دارد؛ بلكه همواره با شوق و شعف و با عشق و اراده و تصميم به كار خويش ادامه مى دهند؛ همان گونه كه انسان ها از تنفّس كردن و استفاده از هواى آزاد در تمام عمرشان - اگر هزاران سال هم ادامه يابد - خسته نخواهند شد. در بيان اين مطلب، امام(عليه السلام) هشت جمله زيبا بيان فرموده كه اين مسئله را از زواياى مختلف مورد توجّه قرار مى دهد. نخست مى فرمايد: (با آن كه پيوسته مشغول عبادتند فتور و سُستى به آنها دست نمى دهد)؛ «وَ لَمْ تَجْرِ الْفَتَرَاتُ فِيهِمْ عَلَى طُولِ دُؤُوبِهِمْ».(1) همان گونه كه «قرآن مجيد» در توصيف فرشتگان مى فرمايد: «يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ»(2)؛ (پيوسته در طول شب و روز تسبيح خدا مى گويند و فتور و سُستى به آنها دست نمى دهد).
در جمله دوم مى فرمايد: (و [ادامه اين كار] از رغبتشان نكاسته تا از اميد به پروردگار خود روى برتابند)؛ «وَ لَمْ تَغِضْ(3) رَغَبَاتُهُمْ فَيُخَالِفُوا عَنْ رَجَاءِ رَبِّهِمْ». چرا كه شوق و عشق آنها به كمال، دائمى است و علم آنها به عظمت پروردگار همواره رو به افزايش است. بنابراين، دليلى ندارد كه از عبادت او غافل شوند، يا از اميد آنان چيزى كاسته گردد.
در سومين جمله مى افزايد: (مناجات هاى طولانى، زبان آنان را خشك و ناتوان نساخته)؛ «وَ لَمْ تَجِفَّ لِطُولِ الْمُناجَاةِ أَسَلَاتُ(4) أَلْسِنَتِهِمْ». البتّه فرشتگان، دهان و زبانى همچون ما ندارند كه بر اثر كثرت ذكر و مناجات، رطوبت آن كم شود و به خشكى گرايد؛ بلكه اين تعبير كنايه لطيفى است از عدم ضعف و سُستى و خستگى آنها در مقام تسبيح و نيايش پروردگار!
در چهارمين جمله مى فرمايد: (اشتغال به غير خداوند آنها را تحت سلطه خود نياورده، تا نداى بلند آنان را [در مقام تضرّع و تسبيح] كوتاه سازد!)؛ «وَ لَا مَلَكَتْهُمُ الْأَشْغَالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ(5) الْجُؤَارِ،(6) إِلَيْهِ أَصْوَاتُهُمْ». در حقيقت آنها جز عبادت و اطاعت و بندگى كار ديگرى ندارند و اين كار جزو ذات، وجود و عشق و ايمان آنها است و هرگز چنين امرى نمى تواند خستگى و ملال بيافريند! همان گونه كه يك قلب سالم از ادامه كار به مدّت هفتاد سال نيز احساس خستگى نمى كند و افراد سالم، اصلاً وجود قلب را در درون سينه خود احساس نمى كنند.
در پنجمين جمله مى افزايد: (و در مقام عبادت و بندگى، همچنان دوش به دوش ايستاده اند)؛ «وَ لَمْ تَخْتَلِفْ فِي مَقَاوِمِ(7) الطَّاعَةِ مَنَاكِبُهُمْ».
در ششمين جمله مى فرمايد: (راحت طلبى، آنان را به كوتاهى در انجام فرمانش وا نداشته)؛ «وَ لَمْ يَثْنُوا(8) إلَى رَاحَةِ التَّقْصِيرِ فِي أَمْرِهِ رِقَابَهُمْ». همچنان گردن ها را برافراشته و آماده اطاعت فرمانند.
و بالاخره در هفتمين و هشتمين جمله چنين مى فرمايد: (كودنى غفلت ها بر تلاش و عزم راسخ آنها چيره نمى شود و تيرهاى فريبِ شهوات، همّت هاى آنها را هدف قرار نمى دهد)؛ «وَ لاَ تَعْدُو عَلَى عَزِيمَةِ جِدِّهِم بَلَادَةُ الْغَفَلَاتِ، وَ لَا تَنْتَضِلُ(9) فِي هِمَمِهِمْ خَدَائِعُ الشَّهَوَاتِ».
اساساً وجود آنها كانون شهوت و غفلت نيست كه گرفتار اين سرنوشت خطرناك شوند و ايمان و عشقشان به پروردگار آنقدر قوى و نيرومند است كه هرگز در طريق طاعت، خسته نمى شوند.
هدف امام علي(علیه السلام) از بیان حالات فرشتگان در راه عبادت و اطاعت خداوند این است که این حالات درسى براى همه انسان ها باشد كه اگر انسان به مقام قرب الهى راه يابد و حلاوت معرفت او را با ذائقه جان بچشد و از جام عشق او سيراب گردد هرگز در مسير بندگى و طاعت پروردگار، احساس خستگى نمى كند؛ بلكه هر چه پيش تر مى رود جدّى تر و مصمّم تر مى شود و شتاب بيشترى به خود مى گيرد. به گفته شاعر:
ما در پياله عكس رخ يار ديده ايم *** اى بى خبر ز لذّت شرب مدام ما!
هرگز نميرد آن كه دلش زنده شده به عشق *** ثبت است بر جريده عالَم دوام ما!
در حالات پيشوايان بزرگ و رهبران طريق هدايت نيز، نكته هايى مى بينيم كه به خوبى نشان مى دهد كه انسان ها نيز مى توانند در اين جهات همانند فرشتگان باشند؛ بلكه بر آنها پيشى گيرند! چرا كه اگر فرشتگان داراى چنين صفاتى هستند از شهوت و غفلت و هوی و هوس هاى نفسانى به دورند؛ اگر انسان چنين گردد به يقين بر آنها برترى دارد. درباره امام زين العابدين على بن الحسين(عليهما السلام) مى خوانيم چهل سال چنان شب زنده دار بود كه نماز صبح را با وضوى نماز مغرب به جا مى آورد: «إِنَّهُ(عَلَيْهِ السَّلَامُ) صَلَّى أَرْبَعِينَ سَنَةً صَلَاةَ الصُّبْحِ بِوُضُوءِ الْمَغْرِبِ».(10) در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم كه درباره عبادات امام علي(عليه السلام) فرمود: «مَا أَطَاقَ أَحَدٌ عَمَلَهُ وَ إِنْ كَانَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَيْنِ لِيَنْظُرُ فِي الْكِتَابِ مِنْ كُتُبِ عَلِىٍّ فَيَضْرِبُ بِهِ الْأَرْضَ وَ يَقُولُ مَنْ يُطِيقُ هذَا؟»(11)؛ (هيچ كس توانايى انجام عبادات حضرت علي(عليه السلام) را ندارد؛ [پدرم] علىّ بن الحسين(عليهما السلام) در بعضى از كتاب هاى امام علي(عليه السلام) [كه شرح عبادات او در آن بود] نظر مى كرد و ناگهان كتاب را بر زمين مى گذاشت و مى فرمود: چه كس توان چنين عبادتى دارد؟!).(12)