آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) درباره مقام معرفت و عشق فرشتگان به پروردگار مي فرمايد: «فرشتگان شيرينى معرفت پروردگار را چشيده و از جام محبّتش سيراب شده اند و [در عين حال] خوف او در اعماق جانشان جايگزين شده است، لذا قامتشان از كثرت اطاعت و عبادت خم شده است؛ ولى با اين حال، رغبت فراوانِ آنها به عبادت او، حال تضرّع و نشاط آنها را از بين نبرده است [و هرگز ملالی به آنها دست نمى دهد]». در واقع امام(ع) با این سخنان مردم را به سرمشق گرفتن از آنها دعوت مى كند كه چگونه راه و رسم معرفت و خلوص و بندگى مستمر را در پيش بگيرند.

امام علي(علیه السلام) در بخشی از خطبه 91 «نهج البلاغه» به مقام معرفت و عشق فرشتگان به پروردگار و مراتب عبادت و خشوع و خضوع آنها مى پردازد و در واقع به طور عمده به سه وصف از اوصاف آنها كه به شكل هاى مختلف و تعبيرات بسيار زيبا بيان شده، اشاره مى كند: نخست به مقام والاى معرفت فرشتگان اشاره مي كند كه گويى همواره مستِ معارف و عشق و محبّت او هستند؛ سپس اطاعت مستمر كه زاييده اين معرفت است؛ و سرانجام عدم ملال و خستگى و دلسردى و عُجب در استمرار اين اطاعت هميشگى.
آرى! آنها كانونى هستند از علم و معرفت و عشق و محبّت؛ و سرمشقى از عبادت و اطاعت مستمر و خستگى ناپذير.
حضرت مى فرمايد: (آنها شيرينى معرفتش را چشيده و از جام محبّتش سيراب شده اند و [در عين حال] خوف او در اعماق جانشان جايگزين شده است)؛ «قَدْ ذَاقُوا حَلَاوَةَ مَعْرِفَتِهِ، وَ شَرِبُوا بِالْكَأْسِ الرَّوِيَّةِ(1) مِنْ مَحَبَّتِهِ، وَ تَمَكَّنَتْ مِنْ سُوَيْدَاءِ(2) قُلُوبِهِمْ وَ شِيجَةُ(3) خِيفَتِهِ».
تعبير به: «چشيدن شيرينى معرفت و سيراب شدن از جام سرشار محبت» نشان مى دهد كه معرفت و عشق پروردگار را با تمام وجود خود درك كرده اند و در اعماق هستى آنها نفوذ كرده؛ و تعبير به «تَمَكَّنَتْ ...» نشان مى دهد كه خوف پروردگار نيز در اعماق دل هاى آنها ريشه دوانده و اين خوف و رجاء، تمام نيروهای ايشان را در مسير اطاعت پروردگار به كار انداخته است؛ چرا كه محبّت و اميدوارىِ بدون خوف، انسان را به غفلت و غرور وا مى دارد و خوفِ بدونِ اميدوارى و محبّت، او را به نااميدى و يأس و سكون مى كشاند. به همين دليل، به دنبال اين اوصاف مى فرمايد: (لذا قامتشان از كثرت اطاعت و عبادت خم شده است)؛ «فَحَنَوْا(4) بِطُولِ الطَّاعَةِ اعْتِدَالَ ظُهُورِهمْ». اشاره به اينكه آنها دائماً در برابر پروردگار، كمال خضوع و تسليم را دارند. حضرت در ادامه مي فرمايد: (ولى با اين حال، رغبت فراوانِ آنها به عبادت او، حال تضرّع و نشاط آنها را از بين نبرده است [و هرگز ملالی به آنها دست نمى دهد])؛ «وَ لَمْ يُنْفِدْ طُولُ الرَّغْبَةِ إِلَيْهِ مَادَّةَ تَضَرُّعِهِمْ». نه همچون افراد بى معرفت و تهى از عشق و محبّت و خوف و رجاء، كه با اندك عبادتى خسته و دلسرد و بى ميل و رغبت مى شوند! گويى امام(عليه السلام) با اين سخنان مردم را به پيوستن به آنان و سرمشق گرفتن از آنها دعوت مى كند كه چگونه راه و رسم معرفت و حضور و خلوص و بندگى مستمر را در پيش گيرند.(5)