آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در این باره می فرماید: «نه بخشش از دارائيش مى كاهد و نه عطايا آسيبى به خزائن او مى رساند، نه درخواست كنندگان، نعمتش را تمام مى كنند و نه بهره مندان از عطايش، به مواهب او پايان مى دهند، توجّه به كسى وى را از ديگرى غافل نمى سازد و شنيدن صدايى او را از شنيدن صداى ديگر باز نمى دارد، عطا و بخشش او به كسى، مانع از سلب نعمت نمى گردد، و غضبش او را از رحمت باز نمى دارد، و رحمتش او را از عذاب و كيفر غافل نمى سازد، نه آنچه پنهان است او را از آنچه آشكار است باز مى دارد، و نه آنچه آشكار است او را از آنچه نهان است جدا مى سازد».

امام علي(عليه السلام) در بخشي از خطبه 195 «نهج البلاغه» مى فرمايد: (خدا از مقدار و اندازه نعمت هايش بر شما آگاه است و مراتب احسان و نيكى خود را بر شما شماره فرموده است [و همه كارهايش از روى حكمت است])؛ «عَلِمَ مَبْلَغَ نِعَمِهِ عَلَيْكُمْ، وَ أَحْصَى إِحْسَانَهُ إِلَيْكُمْ».
نعمت و احسان، شامل تمام نعمت هاى مادى و معنوى و حتى استعدادهاى گوناگون درونى مى شود و اين بدان معناست كه مردم از نعمت هاى او بهره گيرند و طريق ناسپاسى پيش نگيرند و نعمت هاى الهى را بيهوده به هدر ندهند و از سستى و تنبلى در بهره گيرى از آن بپرهيزند و بدانند براى رسيدن به هدف آفرينش و كمال مطلوب، همه اسباب و وسايل آماده است.
آنگاه حضرت مى فرمايد: (حال كه چنين است [و همه وسايل سعادت آماده شده] از او درخواست گشايش و پيروزى بطلبيد، دست نياز را به سوى او دراز كرده و عطا و بخشش را از او بخواهيد، چرا كه ميان شما و او حجابى نيست و درى بين او و شما بسته نشده است)؛ «فَاسْتَفْتِحُوهُ(1)، وَ اسْتَنْجِحُوهُ(2)، وَ اطْلُبُوا إِلَيْهِ وَ اسْتَمْنِحُوهُ(3)، فَما قَطَعَكُمْ عَنْهُ حِجَابٌ، وَ لَا أُغْلِقَ عَنْكُمْ دُونَهُ بَابٌ». اشاره به اينكه فيض از مبدأ فيّاض آماده شده، اكنون نوبت شماست كه دست طلب به دامان لطفش بزنيد و درهاى رحمتش را بگشاييد و رستگارى را از او بطلبيد و مى دانيم هنگامى كه فاعليّت فاعل با قابليّت قابل بياميزد نتيجه قطعى و حتمى است.
حضرت برخلاف پندار بت پرستان و مشركان و پيروان آنها در عصر و زمان ما، كه گمان مى كنند مستقيماً نبايد به درگاه خدا رفت؛ بلكه بايد غير او را پرستيد تا او راه را بگشايد، معتقد است هيچ رادع و مانعى بر سر راه نيست و همه بندگان مى توانند به درگاه خدا بروند و اگر گاهى از آبروى شفيعان بهره مى گيرند آن هم تأكيد ديگرى است بر ارتباط مستقيم به ذات پاك خدا و عمل به دستور او.
آنگاه در توضيح اين سخن تفاوت عطا و بخشش الهى را با ديگران در سه نكته روشن مى سازد و مى فرمايد: (او در همه جا و در هر لحظه و با هر كس از انس و جنّ همراه است. نه بخشش از دارائيش مى كاهد و نه عطايا آسيبى به خزائن او مى رساند. نه درخواست كنندگان، نعمتش را تمام مى كنند و نه بهره مندان از عطايش، به مواهب او پايان مى دهند)؛ «وَ إِنَّهُ لَبِكُلِّ مَكَانٍ، وَ فِي كُلِّ حِينٍ وَ أَوَانٍ، وَ مَعَ كُلِّ إِنْسٍ وَ جَانٍّ؛ لَا يَثْلِمُهُ(4) الْعَطَاءُ، وَ لَا يَنْقُصُهُ الْحِبَاءُ(5)، وَ لَا يَسْتَنْفِدُهُ سَائِلٌ، وَ لَا يَسْتَقْصِيهِ نَائِلٌ».
به اين ترتيب، خداوند بخشنده اى است كه در همه جا حضور دارد و دست همه نيازمندان به دامان كبرياييش مى رسد؛ بلكه در همه جا با هر كسى همراه است و از سوى ديگر، عطاياى او حدّ و مرز و نهايتى ندارد و بيم اين نمى رود كه اگر به افرادى ببخشد ديگران درمضيقه قرار گيرند:
«دست حاجت چو برى پيش خداوندى بر *** كه كريم است و رحيم است و غفور و ودود
كرمش نامتناهى نعمش بى پايان *** هيچ خواهنده از اين در نرود بى مقصود»
زيرا او وجودى است از هر نظر نامتناهى، به همين دليل كرمش نامتناهى است و نعمت و عطايش نيز نامتناهى، بلكه مطابق آنچه در دعاى افتتاح آمده است: «وَ لَا تَزِيدُهُ كَثْرَةُ الْعَطَاءِ إِلَّا جُوداً وَ كَرَماً»؛ (فزونى بخشش جز بر جود و كرم او نمى افزايد)، اشاره به اينكه هر قدر بيشتر ببخشد مردم بيشتر به جود و كرمش اميدوار مى شوند.
آنگاه به نكته سوم پرداخته، مى فرمايد: ([او همانند مخلوقاتش نيست] و توجّه به كسى وى را از ديگرى غافل نمى سازد و شنيدن صدايى او را از شنيدن صداى ديگر باز نمى دارد. عطا و بخشش او به كسى، مانع از سلب نعمت [در آنجا كه مصلحت باشد] نمى گردد، و غضبش او را از رحمت باز نمى دارد، و رحمتش او را از عذاب و كيفر [به هنگام لزوم] غافل نمى سازد، نه آنچه پنهان است او را از آنچه آشكار است باز مى دارد، و نه آنچه آشكار است او را از آنچه نهان است جدا مى سازد)؛ «وَ لَا يَلْوِيهِ(6) شَخْصٌ عَنْ شَخْصٍ، وَ لَا يُلْهِيهِ صَوْتٌ عَنْ صَوْتٍ، وَ لَا تَحْجُزُهُ هِبَةٌ عَنْ سَلْبٍ، وَ لَا يَشْغَلُهُ غَضَبٌ عَنْ رَحْمَةٍ، وَ لَا تُوَلِّهُهُ(7) رَحْمَةٌ عَنْ عِقَابٍ، وَ لَا يُجِنُّهُ(8) الْبُطُونُ عَنِ الظُّهُورِ، وَ لَا يَقْطَعُهُ الظُّهُورُ عَنِ الْبُطُونِ».
اين جمله هاى هفت گانه، از يك سو تشويقى است براى بندگان كه هر چه مى خواهند از او بخواهند و بدانند، اگر همه مخلوقاتى كه در پهنه جهان آفرينش وجود دارند، دست به دعا بردارند و همزمان خواسته هايى را مطرح كنند، او از همه خواسته هاى اين افراد آگاه و با خبر است. چيزى كه در غير خداوند مطلقاً ديده نمى شود، حتى گاه سؤال يك نفر آنها را از سؤال نفر دوم غافل مى كند.
از سوى ديگر، هشدارى است به همه بندگان، كه مراقب حضور ذات پروردگار در همه حال باشند و بدانند همان گونه كه نعمت و عطايش بى پايان است و هيچ خواننده اى از درِ او بى مقصود باز نمى گردد، همچنين رحمتش مانع غضب، و نعمتش مانع كيفر بدكاران و ظالمان نيست و آنچه در خلوت و جلوت و آشكار و نهان انجام مى دهند براى او نمايان است. اساساً آشكار و نهان، دور و نزديك درباره آن ذات نامتناهى، مفهوم ندارد. اين مخلوقاتند كه محدودند و دور و نزديك و آشكار و نهان دارند.(9)