آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

واژه «جبّار» از ماده «جبر»، و به معنى اصلاح كردن توأم با غلبه است. وصف «جبّار» هنگامى كه در مورد خدا به كار می رود به معنى شخص قاهر و صاحب سلطه اى است كه دست كسى به عظمتش نمى رسد يا به معنى كسى است كه جبران كننده نيازهاى بندگان است و همچنين جبران كننده شكست ها و ندامت هاى حاصل از گناه است. اين واژه، در مورد خداوند جنبه مدح و ثنا و در مورد بندگان جنبه مذمّت دارد. پيام اين وصف الهى هم توجّه به عظمت و علوّ مقام خدا است و هم توجّه به رحمت، عطوفت و عنايت او در جبران شكست ها، محروميت ها و گناهان.

واژه «جبّار» از ماده «جبر» است و به گفته «راغب» معناى اصلى آن، اصلاح كردن توأم با غلبه و قاهريت است و به همين دليل اين واژه گاه در معناى اصلاح به كار مى رود مثلا كسى استخوان شكسته اى را اصلاح مى كند مى گويد «جَبَرْتُ الْعَظْمَ» و در دعا مى خوانيم: «يا جابِرَ الْعَظْمِ الْكَسيرِ»(1)؛ (اى كسى كه استخوان شكسته را اصلاح مى كنى). و گاه در معناى قهر و غلبه و به گفته «مقاييس اللغة» مفهوم آن تركيبى است از عظمت و علوّ و استقامت ـ به معنى راست قامت بودن ـ و لذا به درخت هاى بلندِ نخل كه از دسترس بيرون است «جَبّارَه» گفته مى شود.

همچنین «جَبْر» به معنى مجبور ساختنِ كسى بر چيزى نيز از ريشه قهر و غلبه گرفته شده است. به هر حال وصف «جبّار» هنگامى كه در مورد خداوند به كار مى رود به گفته مرحوم صدوق در كتاب «توحيد» به معنى شخص قاهر و صاحب سلطه اى است كه دست كسى به دامان عظمتش نمى رسد.(2) يا به معنى كسى است كه فقر و نيازهاى بندگان را جبران مى كند، چنانكه مرحوم «كفعمى» در «مصباح» ضمن معانى ديگر به آن اشاره كرده است.(3) همچنين جبران كننده شكست ها، ناكامى ها و ندامت هاى حاصل از گناه است.
اين واژه، همان گونه كه مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» اشاره كرده است، هنگامى كه در مورد خداوند به كار مى رود جنبه مدح و ثنا دارد، در حالى كه در مورد بندگان جنبه مذمّت دارد؛ زيرا حكايت از برترى جوئى، تكبر، ظلم و فساد مى كند. پيامى كه اين وصف الهى به ما مى دهد از يك سو توجّه به عظمت و علو مقام خدا است و از سوى ديگر توجّه به رحمت، عطوفت و عنايت او در جبران شكست ها، محروميت ها و گناهان.(4)