آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خدا روزی تمام جنبندگان را در جهان آفرینش تضمین کرده است، ولی «کسب» آن با «تدبیر و تلاش» به عهده خود «انسان» است و همچنین باید مانعی به نام «استثمار» و خود خواهی در میان نباشد؛ اگر کسی با تنبلی و بی تدبیری باعث هدر رفتن رزق شود یا اینکه مستکبرین، با استثمار مردم، آنان را در فقر نگه دارند، مربوط به عملکرد انسان ها است و منافی رزاقیت و عدالت الهی نمی باشد. خداوند علاوه بر تضمین تکوینی و طبعی رزق، احکامی را در حمایت از فقرا تشریع نموده است که اگر دقيقاً اجرا شود، نه تنها شاهد مرگ میلیون ها انسان گرسنه نخواهيم بود، بلکه فقیری نیز برای صدقه دادن یافت نخواهد شد.

خداوند رزق همه جنبندگان را تضمین نموده:

این حقیقت در روايات اسلامی و آيات قرآن آمده که خداوند رزق همه بندگان، حتّی همه جنبندگان را تضمين نموده است؛ مثلاً قرآن در آیه 6 سوره هود می فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلّا عَلَى اللهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فی کِتابٍ مُبینٍ»؛ (هیچ جنبنده اى در زمین نیست مگر این که روزى او بر خداست. او قرارگاه و محلّ نقل و انتقالشان را مى داند؛ همه اینها در کتاب مبین ثبت است). يعني خداوند رزق همه را بر خود واجب كرده است. همین معنا در آیات 21 سوره ملك، و 23 و 58 سوره ذاريات، نیز بیان شده است.
اما اینکه چرا با وجود این مسأله شاهد گرسنگی در جهان هستیم؟ بايد به موانع و عللی که بعضی از افراد بشر ایجاد می نمایند، توجه داشته باشيم. برخی از این عوامل را در ضمن چند نکته توضیح می دهیم:

1) یکی از عوامل فقر و گرسنگی انسانها ثروت اندوزي، احتكار و غارتِ دیگران می باشد.

بسيارى از مصائبى كه در جوامع بشرى ديده مى شود نتيجه ظلم بعضى بر بعض ديگر، يا گروهى بر گروه ديگر است. به عنوان مثال اگر مى شنويم در عصر و زمان ما هر سال پنجاه میلیون نفر از گرسنگى‏ مى ميرند، يا جمعيتى بيش از اين به خاطر سوء تغذيه گرفتار انواع بيماری ها هستند، به خاطر اين نيست كه خداوند لطف خود را از آنها دريغ داشته، بلكه به خاطر اين است كه گروه ديگرى از مردم دنيا از آزادى خدادادى سوء استفاده كرده، و دست به غارت و چپاول حقوق ديگران زده اند، و استعمار و استثمار اين گروه سبب استضعاف آن گروه شده است. اين مرگ و مير ناشى از گرسنگى، و بيمارى هاى زائيده از آن در حالى است كه در كشورهاى ثروتمند از خدا بى خبر، بسيارى از مواد غذائى را (سالم) به دريا مى ريزند، و مقدار زيادترى را ضايع كرده و به زباله دان ها مى ريزند، و بر اثر افراط در پرخورى به انواع بيمارى هاى ناشى از آن گرفتاراند.(1)
در نتیجه اگر برخى از گرسنگى‏ مى ميرند نشانه ظلم بشر است و آن را به حساب عدل الهی نمى شود گذاشت. حتی قارّه آفريقا كه بيشترين قربانيان گرسنگى را دارد مملو از الماس و معادن مهم است. عدّه اى ستمگر این ثروت ها را مى برند و به انواع غذا و وسایل رفاهی دست پیدا می کنند، بعد غذاهاى اضافه را در زباله دان می ريزند و عدّه اى ديگر که در آن ثروت سهم داشته اند از گرسنگى مى ميرند.(2) این ظلم و ستم اختصاص به حکومت های ظالم ندارد و در بین افراد هر جامعه نیز گاهی ثروت اندوزی و احتکار برخی افراد سودجو باعث کمبود مواد غذایی در جامعه می گردد و با گران شدن اجناس ممکن است برخی توان خرید نداشته و گرسنگی بکشند.
البته خداوند علاوه بر عذاب اخروی ظالمان، در دنیا نیز ظلم را پایدار ندانسته است، اما از آنجا که جریان امور بر اساس اسباب و مسببات می باشد و همیشه قرار نیست امدادهای غیبی به کمک انسان بیاید، از طرفی از ظالمان نیز نمی توان سلب «اختیار» کرد، لذا تا مظلومان برای دفع ظلم تلاش نکنند فقر از بین نخواهد رفت‏. اگر قرار باشد هر عمل ظالمانه ای، بلافاصله و به صورت فوری، جزا داده شود، هیچ کس جرأتی برای بروز اراده واقعی و ظهور باطنش نخواهد داشت و با پدید آمدن حالتی شبیه به جبر، اختیار و جسارت هر کس برای انتخاب آزادانه اعمال از بین خواهد رفت و مجالِ کامل شدنِ حجتِ روز جزا فراهم نخواهد آمد.
در اشاره به همین آزادی و اختیار اعطا شده به آدمی است که خداوند در آیه 20 سوره اسراء می فرماید: «كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا»؛ (هر دو دسته - دنياخواهان و آخرت طلبان - را از عطای پروردگارت مدد می بخشيم و عطای پروردگارت از کسی منع نشده است).

2) تلاش انسان برای کسب روزی نیز در رفع فقر و گرسنگی اهمیت دارد.

بر اساس روايات رزق و روزى - که خداوند تقسیم کرده است - بر دو قسم است: رزقى كه تو آن را مى طلبى و رزقى كه آن تو را مى طلبد. به عبارت دیگر روزى ها نيز مانند قضا و قدر، محتوم و معلّق دارد. روزى هاى حتمى آن است ‏كه خواه ناخواه به سراغ تو مى آيد و معلّق آن است كه تو بايد به دنبالشان بروى.(3) بر همین اساس امام علي(عليه السّلام) مي ‌فرمايند: «براي به دست آوردن رزق خود تلاش نماييد، همانا تضمين رزق و روزی برای كسانی است كه آن را طلب نمايند».(4)
در نتیجه اینکه خداوند روزی را بین بندگان تقسیم کرده است دلیل نمی شود که در خانه بنشینیم و برای کسب روزی تلاش نکنیم و اگر در برابر مشکلات اقتصادی حاصل از ثروت اندوزی و احتکار برخی ظالمان گرفتار گرسنگی و سختی شدید گردیم، نباید دستگاه آفرینش و عدل الهی را متهم کنیم. اگر كسي در خانه بنشيند و منتظر رزق خود باشد،‌ مسلم است كه از گرسنگي مي ‌ميرد، ‌لذا قرآن در آیه 39 سوره نجم می فرماید: «وَأَن لَّيْسَ لِلاْنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى‏»؛ (و براى انسان بهره ‏اى جز سعى و کوشش او نيست). اما اگر کسی برای کسب روزی تلاش کند قطعا به اندازه نیاز خود آنچه برای او مقدر شده است را کسب خواهد کرد.
البته از این نکته نباید غافل شد که بین کسب روزی در حد رفع نیازهای ضروری با داشتن روزی فراوان تفاوت است و ممکن است برخی با وجود اینکه تلاش فراوانی می کنند روزی فراوان نداشته باشند. این مسأله گاهی بخاطر مدیریت نادرست سرمایه ای که دارد می باشد و گاهی داشتن ثروت منجر به فساد او می شود، لذا خداوند برای او مقدر نمی کند. در فرض اول خودش مقصر است و در فرض دوم باید خدا را شکر کند که در شرایط فساد و گمراهی قرار نمی گیرد. یکی از کسانی که به این عاقبت گرفتار شد قارون بود که از قوم موسی بود اما ثروت زیاد او را به انحراف کشاند؛ چنانکه در آیه 76 سوره قصص می خوانیم: «إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ فَبَغى‏ عَلَيْهِمْ‏»؛ (قارون از قوم موسى بود اما بر آنها ستم و ظلم كرد). علت اين بغى و ظلم آن بود كه ثروت‏ سرشارى به دست آورده بود، و چون ظرفيت كافى و ايمان قوى نداشت، اين ثروت فراوان او را فريب داد و به انحراف و استكبار كشانيد.(5)
در حقیقت روزی فراوان و رفاه و آسايش تا زمانى و به اندازه اى مطلوب است كه سبب غفلت از ياد خدا نشود؛ لذا در آیه 27 سوره شوری مى خوانيم: «وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ»؛ (اگر خداوند روزى را بى حساب براى بندگانش بگستراند از جاده حق منحرف مى شوند). معلوم مى شود كه توسعه و بسطى كه سبب غفلت و بغى و سركشى شود و غنا و ثروتى كه طغيان را در پى داشته باشد(6) و سبب اعراض و روى گردانى از حق شود(7) مطلوب شارع نمى باشد.(8)

3) خداوند راه های فراوانی برای رفع فقر و گرسنگی تشریع کرده است، اما همه انسانها به آن عمل نمی کنند.

اگر قوانين و گردش اقتصادي طبق آموزه های صحیح وحیانی و اسلامی در دنيا حاكم شود نه تنها كسي از گرسنگي نمي ‌ميرد، حتي نيازمندي نیز پيدا نمي‌ شود. قرآن در آیات مربوط به تقسیم و گردش اموال عظیم انفال در میان نیازمندان ـ با صلاح دید پیامبر اسلام ـ می فرماید: «کَىْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(9)؛ (تا [اموال عظیم] تنها در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد پس آنچه را پیامبر براى شما آورده اطاعت کنید و از آنچه شما را نهى کرده خوددارى نمایید). فلسفه اين حكم اين است كه پول و ثروت در ميان همه طبقات پخش شود و اختصاص به يك طبقه معين نداشته باشد و سبب بهره مندی همگان خصوصا نیازمندان شود.
امام علي(عليه السّلام) نیز در این باره مي‌ فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَى سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِك‏»(10)؛ (خداوند سبحان قوت فقراء را در اموال توانگران واجب كرده و هيچ فقيري گرسنه نماند، مگر آن كه ثروتمند از حق او بهره‌ مند شده است و خداي تعالي از اين مطلب از آنان بازخواست كند).
همچنین با توجه به چگونگی تامین شدن روزی گرسنگان و نیازمندان، اسلام احکام بسیاری در ابواب خمس، زکات و ... بیان می دارد. قرآن شریف در آیات فراونی بخصوص آیات زکات بر حمایت از نیازمندان بعنوان یک فریضه مهم تاکید دارد، از جمله می فرماید: (زکات ها مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای آن زحمت می کشند، و کسانی که برای جلب محبتشان اقدام می شود، و برای بردگان و بدهکاران و در راه خدا، و واماندگان در راه؛ این، یک فریضه الهی است؛ و خداوند دانا و حکیم است)؛ «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۖ فَرِيضَةً مِّنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ».(11)
بی جهت نیست که با این همه تاکیدات؛ روايات اسلامی در وصف حكومت عدل و قرآنی امام زمان(علیه السلام) بیان می دارند: «لَا يَجِدُ الرَّجُلُ‏ مِنْكُمْ يَوْمَئِذٍ مَوْضِعاً لِصَدَقَتِه‏»(12)؛ (هیچیک از شما در آن زمان حتي نيازمندي پيدا نمي کنید تا به او صدقه بدهید)؛ چرا که این مهم با بکار گیری صحیح احکام الهی و قرآنی محقق می شود.(13)