آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان می فرماید: «آنچه از مال تو از دست مى رود و مايه پند و عبرتت مى گردد در حقيقت از دست نرفته است»؛ چراكه اموال و داراییِ انسان، ابزاری است براى رسيدن به اهداف مختلف که اگر در مسير اطاعت فرمان خدا و امور معنوى استفاده شود از بین نرفته و براى هميشه ذخيره می شود، اما اگر در مسير عصيان به كار رود، بدترين وسيله می باشد. البته اين سخن امام(ع) اختصاص به مال و ثروت ندارد؛ بلکه گاهی از دست دادن موهبتی، سبب بیداری انسان می شود که این خود، نعمتی بزرگ محسوب می شود.

امام علي(عليه السلام) در حکمت 196 «نهج البلاغه» به نكته مهمى درباره هزينه شدن بعضى از سرمايه ها و اموال اشاره كرده مى فرمايد: (آنچه از مال تو از دست مى رود و مايه پند و عبرتت مى گردد در حقيقت از دست نرفته است)؛ «لَمْ يَذْهَبْ مِنْ مَالِكَ مَا وَعَظَكَ». اين جمله به قدرى در السنه مردم گسترش يافته كه به صورت يكى از ضرب المثل هاى عرب در آمده است.
اموال و دارایی، وسيله اى براى رسيدن به اهداف مختلف می باشد که اگر در مسير اطاعت فرمان خدا و امور مثبت مادى و معنوى قرار گيرد، بهترين وسيله به شمار مى آيد و اگر در مسير عصيان گناه و كارهاى زيانبار به كار رود بدترين وسيله است، در واقع این که گفته می شود: «مال دنيا بهترين و بدترين است» اشاره به همين نكته است. گاهى مال براى نيازهاى معمولى مادى به كار مى رود، و زمانى براى نيازهاى معنوى مانند صرف آن براى علم آموختن و يا در راه زيارت خانه خدا و يا جهاد فى سبيل الله. اما گاه در راهى مصرف می شود كه ظاهراً از بين رفته و فانى مى شود، اما پندى به انسان مى آموزد، پندى كه گاهى انسان را از ضررهاى بسيار در آينده زندگى حفظ مى كند و منافع گرانبهايى در بر دارد. اين گونه اموال اگر چه ظاهراً فانى شده اند اما نه تنها از بين نرفته؛ بلكه بسيار پرسود هستند. آيا كسى كه سرمايه اى را در امور تجارى به كار مى برد و ظاهراً زيان مى كند، اما راه و رسم تجارت را به وسيله آن مى آموزد، زيان كرده است؟ و يا كسى كه مالى را در اختيار دوستى مى گذارد تا او را بيازمايد و بعد آن مال از بين مى رود و در آينده از خطرات زيادى محفوظ مى ماند زيان كرده است؟
آيا كسى كه بدون اخذ سند، مالى در اختيار كسى مى گذارد و شخص بدهكار انكار مى كند و نتيجه آن اين مى شود كه در آينده هميشه با اسناد محكم اموالش را به ديگران بسپارد خسارت ديده است؟ آيا كسانى كه مثلاً براى يافتن داروى درمان يك بيمارى خطرناك مانند سرطان، سال ها اموالى را هزينه مى كنند و به جايى نمى رسند؛ ولى سرانجام موفق به كشف آن مى شوند ضرر كرده اند. جان گفتار امام(عليه السلام) همين است كه اگر مالى را صرف كردى و ظاهراً از بين رفت؛ اما پند و اندرزى براى تو به ارمغان آورد اين مال از ميان نرفته و براى هميشه براى تو ذخيره شده است.
اين سخن منحصر به صرف مال و ثروت نيست. از دست دادن نعمت هاى ديگر كه سبب بيدارى و هشيارى انسان مى گردد نيز در واقع ضرر و زيان محسوب نمى شود. همان گونه كه مرحوم علامه مجلسى در «بحار الانوار» حديثى را از امام صادق(عليه السلام) نقل كرده، اين حقيقت را به روشنى منعكس نموده، امام(عليه السلام) به هنگام تسليت گفتنِ مصيبت به يكى از دوستانش چنين فرمود: «إِنْ كَانَ هَذَا الْمَيِّتُ قَدْ قَرَّبَكَ مَوْتُهُ مِنْ رَبِّكَ أَوْ بَاعَدَكَ عَنْ ذَنْبِكَ فَهَذِهِ لَيْسَتْ مُصِيبَةً وَ لَكِنَّهَا رَحْمَةٌ وَ عَلَيْكَ نِعْمَةٌ وَ إِنْ كَانَ مَا وَعَظَكَ وَ لَا بَاعَدَكَ عَنْ ذَنْبِكَ وَ لَا قَرَّبَكَ مِنْ رَبِّكَ فَمُصِيبَتُكَ بِقَسَاوَةِ قَلْبِكَ أَعْظَمُ مِنْ مُصِيبَتِكَ بِمَيِّتِكَ إِنْ كُنْتَ عَارِفاً بِرَبِّكَ»(1)؛ (اگر اين شخصى را كه از دست دادى مرگش تو را به خداوندت نزديكتر ساخته و تو را از گناهت دور نموده است اين مصيبت نيست؛ بلكه آن، يك رحمت [الهى] است و نعمتى بزرگ براى تو محسوب مى شود و اگر اين مصيبت تو را اندرز نداده و از گناهت دور نساخته و به پروردگارت نزديك نكرده، مصيبتِ اين قساوتِ قلب از مصيبتِ اين شخصِ از دست رفته بزرگتر است اگر خداشناس باشى).
همان گونه كه در اين حديث پرمحتوا مى بينيم، حتى از دست رفتن عزيزترين عزيزان اگر مايه بيدارى و هشيارى انسان گردد در واقع مصيبت نيست، حتى گاهی انسان اموالى را از دست مى دهد و چيزى عائد او نمى شود؛ جز اين كه بر اين مصيبت صبر كرده و شكر به جا مى آورد و پاداش شاكران را مى گيرد باز در واقع اموال او از دست نرفته است. از اين رو در «غرر الحكم» از امام(عليه السلام) نقل شده است: «لَنْ يَذْهَبَ مِنْ مَالِكَ مَا وَعَظَكَ وَ حازَ لَكَ الشُّكْرُ»(2)؛ (آنچه از مال تو از بين مى رود و تو را پند مى دهد در حقيقت از بين نرفته و جاى شكر دارد).(3)