آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «سیر اعلام النبلاء» توسط شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان ذهبى (673-748 ق) نگاشته شده است و از منابع مهم اهل سنت در زمینه صحابه شناسى، سیره شناسى و شناخت رجال و طبقات راویان احادیث نبوى به شمار مى رود و مورد توجه بسیارى از سیره نویسان و مورخان پس از وى واقع شده است. این کتاب با نام هاى مختلفى در میان علما شناخته شده است. اما عنوان اصلى کتاب که در نسخه هاى عصر مولف موجود است همان «سیر اعلام النبلاء» مى باشد. ذهبى از جمله معدود دانشمندانى است که از آثار علمى دانشمندان شیعه به ویژه در زمینه تاریخ و تراجم استفاده کرده و بخش هاى عمده اى از آثار، آنان را نقل کرده است. و با توجه به مفقود بودن این آثار مى توان لااقل بخشى از محتواى آنها را از کتاب هاى ذهبى استخراج و استفاده کرد. ذهبى از نزدیک ترین دوستان و مریدان ابن تیمیه بوده و بر همین اساس کینه توزى ها و دشمنى هاى خاص با شیعیان و عقاید شیعه داشت؛ او اصطلاحاتى را در ردّ و تضعیف راویان شیعه ذکر کرده که مورد توجه علماى اهل سنت واقع شده است. برخى از این تعابیر عبارتند از: متهمٌ فى دینه، قلیل الدین، متروکٌ، دجّالٌ، کذّابٌ و مجهولٌ. البته او على رغم چنین رفتارى که با شخصیت ها و علماى شیعه داشته، آثار علماى شیعه را در ردیف منابع دست اول خود براى تدوین کتاب هایش قرار داد و حتى از علماى برجسته شیعه تجلیل و تمجید فراوانى به عمل آورده است. کتاب هاى ذهبى براى محققان و علماى شیعه از چند نظر داراى اهمیت است که وجود مطالب و احادیث شیعه در آثار وى از این قبیل است.
 

ذهبى در تدوین کتاب سیر اعلام النبلاء به ترجمه رجالى پرداخته است که غالباً در کتاب هاى دیگر در این زمینه مثل المنتظم ابن الجوزى و الکامل فى التاریخ ابن اثیر یافت نمى شوداین کتاب توسط شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان ذهبى (673-748 ق) نگاشته شده است و از منابع مهم اهل سنت در زمینه صحابه شناسى، سیره شناسى و شناخت رجال و طبقات راویان احادیث نبوى به شمار مى رود و مورد توجه بسیارى از سیره نویسان و مورخان پس از وى واقع شده است. این کتاب با نام هاى مختلفى در میان علما شناخته شده است. از جمله آن را «تاریخ النبلاء»، «تاریخ العلماء النبلاء»، «کتاب النبلاء»، «اعیان النبلاء» و «سیر النبلاء» نامیده اند. اما عنوان اصلى کتاب که در نسخه هاى عصر مولف موجود است همان «سیر اعلام النبلاء» مى باشد.
نویسنده در این کتاب، طبقات راویان را در چهل طبقه مورد بررسى و گزارش قرار داده است. او این کتاب را پس از تالیف کتاب ارزشمند تاریخ الاسلام نگاشته است و تفاوت هایى میان آن دو وجود دارد.
جلد نخست کتاب «سیرالنبلاء» به سیره نبوى و ابعاد شخصیت نبى اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) اختصاص دارد و در جلد دوم به سیره خلفاى چهارگانه پرداخته شده است.
مفهوم طبقه در کتاب های ذهبی:
مفهوم طبقه در کتاب هاى مختلف ذهبى مثل تذکره الحفاظ، تاریخ الاسلام و سیر اعلام النبلاء به یک معنا نبوده و از ترتیب و محتواى متفاوتى برخوردار است. با این که او در همه این کتاب ها شرح حال راویان احادیث نبوى را از زمان پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) تا عصر خودش تدوین نموده است، اما در یک کتاب هفده طبقه را ذکر نموده، در کتابى یازده طبقه و در کتاب دیگر نیز چهل طبقه را ملاک کار خود قرار داده است. در طبقه بندى کتاب هاى ذهبى، دوره هاى زمانى مشخصى نیز وجود ندارد. مثلاً در یک کتاب از سال 13 تا 93 قمرى را یک طبقه در نظر گرفته و در کتابى دیگر مثلا از سال 13 تا 60 قمرى را یک طبقه لحاظ کرده است.
اهمیت کتاب سیر اعلام النبلاء:
ذهبى در تدوین کتاب سیر اعلام النبلاء به ترجمه رجالى پرداخته است که غالباً در کتاب هاى دیگر در این زمینه مثل المنتظم ابن الجوزى و الکامل فى التاریخ ابن اثیر یافت نمى شود، از این رو حائز اهمیت است. یکى از منابع مهم او در تدوین مطالب این کتاب تاریخ بغداد است. اما بسیارى از مطالب او را مورد نقد و ابطال قرار داده و حتى احادیث ساختگى فراوانى را متذکر شده است که بغدادى و ابونعیم اصفهانى بدون توجه به ساختگى بودن آنها، به نقل آنها پرداخته اند. او با یادآورى این مسئله مهم، نکات ارزشمندى را در حدیث شناسى و رجال حدیث بیان کرده است.
ویژگى هاى کتاب سیرالنبلاء:
از ویژگى هاى مهم کتاب سیرالنبلاء مى توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) شرح حال هایى که ذهبى براى راویان ذکر کرده است در بسیارى از موارد، منحصر به فرد بوده و در هیچ کتابى یافت نمى شود. از این رو ابهامات فراوانى را از رجال حدیث مى زداید.
ب) ذهبى در شرح حال راویان احادیث نبوى، به یک فرقه، مذهب، قبیله و مکان و زمان ویژه اى اکتفا نکرده و همه فرقه ها و مکان هاى اسلامى را در این مجموعه گردآورى کرده است. این ویژگى نیز از خصوصیت هاى مهم آثار ذهبى به ویژه کتاب حاضر است.
ج) ذهبى از جمله معدود دانشمندانى است که از آثار علمى دانشمندان شیعه به ویژه در زمینه تاریخ و تراجم استفاده کرده و بخش هاى عمده اى از آثار، آنان را نقل کرده است. و با توجه به مفقود بودن این آثار مى توان لااقل بخشى از محتواى آنها را از کتاب هاى ذهبى استخراج و استفاده کرد. مثلاً کتاب هاى تاریخى و رجالى شیخ منتجب الدین رازى صاحب «الفهرست» و ابن ابى طى از مهم ترین منابع او به شمار مى رود.
د) ذهبى از نزدیک ترین دوستان و مریدان ابن تیمیه بوده و بر همین اساس کینه توزى ها و دشمنى هاى خاص با شیعیان و عقاید شیعه داشت و این عداوت ها را در کتاب هاى خود و در ذیل شرح حال عدهاى از راویان شیعه اظهار کرده است. او اصطلاحاتى را در ردّ و تضعیف راویان شیعه ذکر کرده که مورد توجه علماى اهل سنت واقع شده است. برخى از این تعابیر عبارتند از: متهمٌ فى دینه، قلیل الدین، متروکٌ، دجّالٌ، کذّابٌ و مجهولٌ. البته او على رغم چنین رفتارى که با شخصیت ها و علماى شیعه داشته، آثار علماى شیعه را در ردیف منابع دست اول خود براى تدوین کتاب هایش قرار داد و حتى از علماى برجسته شیعه تجلیل و تمجید فراوانى به عمل آورده است.
کتاب هاى ذهبى براى محققان و علماى شیعه از چند نظر داراى اهمیت است که وجود مطالب و احادیث شیعه در آثار وى از این قبیل است.
هـ) نقد و جرح سند و متن احادیث از ویژگى هاى مهم کتاب هاى ذهبى به ویژه سیر اعلام النبلاء است که در کمتر کتابى یافت مى شود. این نقد و جرح ها در بسیارى از موارد بر ضد عقاید اهل سنت و به ویژه سلفیه (وهابیون) مى باشد که برخى از علماى شیعه از آنها بهره برده اند.

این کتاب بارها در لبنان، مصر و هند در بیش از بیست مجلد به چاپ رسیده است.