آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «الخلاف» که نام اصلی آن «الخلاففی الاحکام» یا «مسائل الخلاف»می باشد، توسط شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (358 ق ـ 460 ق) تالیف شده است و یکی از مهمترین و نخستین کتاب ها در زمینه فقه مقارن به شمار می رود.

کتاب «الخلاف» که نام اصلی آن «الخلاففی الاحکام» یا «مسائل الخلاف»می باشد، توسط شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (358 ق ـ 460 ق) تالیف شده است و یکی از مهمترین و نخستین کتاب ها در زمینه فقه مقارن به شمار می رود.

نهضت تدوین فقه مقارن:

نهضت تدوین فقه مقارن توسط استاد شیخ طوسی، سید مرتضی علم الهدی و با نگارش دو کتاب «الانتصار» و «الناصریات» آغاز گشت و شیخ طوسی به پیروی از استادش کتاب «الخلاف» را نوشت. فقهای شیعه با نگاشتن کتاب هایی چون «غنیه النزوع» (ابن زهره) و «منتهی المطلب» (علامه حلی) تا قرن هشتم به این نهضت ادامه دادند.

 تدوین کتاب های فقه مقارن در میان اهل سنت:
البته تدوین فقه مقارن در میان مذاهب چهارگانه اهل سنت از اول قرن چهارم یعنی از نگارش کتاب «اختلاف الفقهای» طبری در سال 310 ق آغاز شده بود و تا زمان سید مرتضی و شیخ طوسی دست کم چهار منبع مهم در میان اهل سنت وجود داشت و تا اوایل قرن هشتم هجری بیش از بیست کتاب مهم و معتبر توسط علمای شیعه و سنی در این زمینه نوشته شد. شیخ طوسی  کتاب «الخلاف» را پس از تالیف کتاب‌های مهم خود، یعنی تهذیب الاحکام، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، و الجمل و العقود، نگاشت و یک دوره کامل فقه از کتاب طهارت تا دیات را به صورت مقایسه ای و مقارنه ای میان فقه شیعه و مذاهب چهارگانه اهل سنت تالیف کرد او در این کتاب به دلیل تاخر آن از کتاب‌های مزبور، بسیاری از مسائل و موارد را به احادیث آن کتاب‌ها ارجاع داده است.

علت تدوین کتاب الخلاف:
شیخ طوسی خودش در مقدمه کتاب علت تدوین آن را اینگونه یاد آور می شود که بنا به ضرورت فهم شریعت و مذهب صحیح از میان اخبار و بررسی و تحلیل آنها با اصول و مبانی صحیح عقلی و شرعی، توجه به نظرات فقهای شیعه و سنی ضرورت می یابد؛ از این رو این کتاب در برخی مسائل بیانگر اتفاق و اجماع شیعه و در برخی مسائل دیگر اتفاق و اختلاف علمای شیعه و سنی را بیان می کند.
شیخ طوسی این کتاب را به صورت کاملاً مختصر نوشته و از ذکر مطالب زاید تا حد امکان پرهیز کرده است. و در هر باب مسائل را با عنوان «مسئله» و جواب آن را با «دلیلنا» آورده است.

تلخیص کتاب الخلاف:

این کتاب از همان زمان تالیف مورد توجه فقهای اسلام واقع شد و شرح و تلخیص هایی بر آن نوشته شده است.
1 ـ «الموتلف من المختلف بین ائمه السلف» که امین الاسلام طبرسی (م 548 ق) صاحب کتاب تفسیر مجمع البیان آن را به عنوان «تلخیص الخلاف» تدوین کرده است.
2 ـ منتخب الخلاف یا تلخیص الخلاف، تالیف شیخ مفلح بن حسن صیمرانی بحرانی (م بعد از 887 ق).

شیوه استدلال در کتاب الخلاف:

شیوه بحث شیخ طوسی در این کتاب به این صورت است که ادله متفاوتی را برای اثبات نظر حق و فتوای فقهای شیعه به کار برده است؛ مثل: 1 ـ استناد به ظهورآیات قرآن و اخبار آحاد: با عبارت دلیلنا عموم ظاهر القرآن و الاخبار؛ 2 ـ استناد به دلیل عام و نفی مخصص؛ با عبارت ذلک عام و تخصیصه یحتاج الی دلیل؛ 3 ـ دلالت امر بر وجوب؛ 4 ـ استدلال به خبرواحد؛ 5 ـ دلالت امر بر فور؛ 6 ـ استناد به گفتار لغت شناسان؛ 7 ـ ارجاع به مطالب کتاب اصول فقه: با عبارت دلیلنا ما ذکرناه فی الکتاب فی الاصول؛ 8 ـ ارجاع به مطالب کتاب های حدیثی و فقهی خود؛ 9 ـ اجماع شیعه؛ 10 ـ دلالت اصول یا نحوه خطاب و دلیل خطاب؛ 11 ـ توجه ویژه به احادیث نبوی که مورد قبول اهل سنت می باشد.
این کتاب در بیش از پنج مجلد بارها در کشورهای اسلامی مثل عراق و ایران به چاپ رسیده است.