پاسخ اجمالی:
«اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات» کتابی است در زمینه اختلاف نظرهای فرق مسلمین در زمینه مسائل اعتقادی و تفاوت ها و اشتراک های آنها با عقاید شیعه که توسط شیخ مفید ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به ابن المعلم (336 ق ـ 413 ق) به رشته تحریر در آمده است.
پاسخ تفصیلی:
«اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات» کتابی است در زمینه اختلاف نظرهای فرق مسلمین در زمینه مسائل اعتقادی و تفاوت ها و اشتراک های آنها با عقاید شیعه که توسط شیخ مفید ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به ابن المعلم (336 ق ـ 413 ق) به رشته تحریر در آمده است.
شیخ مفید از متبحرترین و زبردست ترین دانشمندان عالم اسلام در همه زمینه های علمی در قرن چهارم مثل تاریخ، حدیث، رجال، تفسیر، فقه، اصول فقه، و کلام (عقاید) بود و جایگاهش مورد توجه دانشمندان شیعه و سنی بوده و هست.
اهداف تالیف کتاب اوائل المقالات:
شیخ مفید این کتاب را بنا به درخواست شاگردش سید مرتضی علم الهدی تالیف کرده تا شناخت های ذیل به دست آید:
1 ـ تفاوت شیعه و معتزله در مسائل اعتقادی؛ 2 ـ تفاوت نظریه عدل شیعی با نظریه عدل معتزله (یعنی کسانی که قائل به عدل الهی بر اساس اصول عقلانی حسن و قبح عقلی بودند)؛ 3 ـ موارد اتفاق نظر شیعه و معتزله در اصول عقاید و موارد اختلاف آنها در مسائل فرعی؛ 4 ـ نظرات موافق شیخ مفید (که به عنوان نظر عموم شیعه مطرح است) با نظرات بنی نوبخت (عده ای از متکلمان شیعه بودند که با نام فرزندان نوبخت شناخته شده اند) و موارد اختلاف با آنها؛ 5 ـ موافقت های معتزله با بنی نوبخت و اختلاف آنها؛ 6 ـ اختلاف نظرهای میان سایر فرقه های اسلام.
دسته بندی کتاب اوائل المقالات:
او در این کتاب دو دسته از مسائل علم کلام را مطرح کرده و با توضیح کوتاه درباره آنها، گزارش کاملی از چارچوب نظرات فرقه های مختلف در باب مسائل مهم اعتقادی اسلام البته تا زمان خودش ارائه کرده است؛ به طوری که در قسم اول از مطالب کتاب یعنی مسائلی که جزو مسائل اعتقادی اسلام و مباحث درون دینی است، هفتاد و پنج باب تحت عناوینی مانند فَرق بین شیعه امامی و غیر امامی و سایر فرقه ها، اجماع امامیه در باب امامت بر خلاف معتزله، حکم محاربان با امیرالمؤمنین علیه السلام رجعت، بداء، تالیف قرآن، شفاعت، توبه و احکام آن، اسلام و ایمان، امامت، منصب الهی، عصمت ائمه علیهم السلام عصمت انبیاء به ویژه پیام عظیم الشان اسلام(صلی الله علیه و آله) و مسائلی از این قبیل منعقد ساخته است. در قسم دوم یعنی مسائلی که در اسلام (قرآن و روایات) مطرح نشده ولی متکلمان از آنها بحث کرده اند، نیز مباحث مختلفی مانند جواهر و اعراض، امور معدوم، ماهیت جهان، افلاک و حرکت ها، زمان و مکان، امور مربوط به مردگان و زندگان، شیطان و ملائکه، اجتهاد و قیاس و ... تحت عنوان «گفتارهای لطیف» مباحث مطرح شده است. شیخ مفید در مجموع یکصد و پنجاه و شش باب را در ذیل عناوین مختلف و در دو قسمت تنظیم و مرتب کرده است.
این کتاب دارای ویژگی های منحصر به فردی است که آن را در جایگاه تخصصی مربوط به شناخت فرقه ها و مذاهب مختلف اسلامی و باستانی ممتاز گردانیده و مورت توجه ساخته است.
ویژگی های کتاب اوائل المقالات:
1 ـ بسیاری از نظرات اشخاص و فرقه هایی که آثار و کتاب‌هایشان از میان رفته و امروزه در دست نیست، در این کتاب نقل و مطرح شده است و از این جهت، منبع مناسبی برای بازیابی و بازسازی ساختار نظرات آنها می باشد. این امر در تحقیق ها و بررسی های تاریخی علم کلام بسیار حائز اهمیت است و به همین دلیل کتاب شیخ مفید از همان زمانِ تالیف مورد توجه دانشمند اسلامی حتی مورخان و فرقه نویسان (ملل و نحل نویسان) اهل سنت نیز بوده است.
2 ـ چنانکه از بررسی های تاریخی به دست می آید این کتاب از نظر تالیف در باب اختلاف های اعتقادی فرقه های مسلمانان در نزد دانشمندان شیعه، نخستین کتاب است و از نظر بررسی تطبیقی نظرات متکلمان مختلف از مذاهب گوناگون نیز، در میان مسلمانان بی نظیر است؛ زیرا اگر چه قبل از آن دو یا سه کتاب درباره فِرق و مذاهب اسلامی توسط اشخاصی مانند ابوالحسن اشعری و کعبی تدوین شده بود، اما آن کتاب ها به صورت تطبیقی به بررسی عقاید فرقه ها و نحله های کلامی توجه نداشته و فقط به گزارش مستقل عقاید هر فرقه پرداخته اند. از این جهت کتاب شیخ مفید کتابی بی نظیر و بی سابقه بوده و بنابراین، مورد توجه غالب دانشمندان اسلامی بوده و هست.
3 ـ نکات و مطالب مطرح شده توسط شیخ مفیدـ علی رغم کوتاهی عبارات و خلاصه بودن مطالب ـ مباحث بسیار اساسی و مهمی را در پیش روی خواننده قرار می دهد که ازلحاظ تطبیق بین عقاید شیعه و سایر مذاهب شایان توجه است.
4 ـ شیخ مفید با طرح قالب فکری جدید در نیمه دوم قرن چهارم برای بحث و بررسی مسائل کلامی، شیوه نوینی را پیش روی متکلمان اسلامی گذاشت و این شیوه نوین عبارت است از شفاف گویی و تفکیک مباحث و مسائل مختلف از یکدیگر به روش تعیین حدود و چهارچوب مباحث و روشن ساختن حد و مرزها. او همین روش را در سایر کتاب های مهم خود مثل تصحیح الاعتقاد و الفصول المختاره نیز در پیش گرفته است.
5 ـ این کتاب چنان مورد توجه دانشمندان اسلامی قرار گرفته است که برخی از مطالب و مباحث آن که تحت عنوان یک باب آمده بود، توسط عده‌ای از متکلمان شیعه و سنی به عنوان یک کتاب مستقل کلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مثل مسئله تفضیل ائمه بر انبیاء و ملائکه(علیهم السلام) که در این کتاب تحت عنوان «بابٌ فی المفاضله بین الائمه و الملائکه» آمده است.
تتمه و تکمله کتاب اوائل المقالات:
بخش دوم کتاب یعنی باب «القول فی لطیف من الکلام» در واقع تتمه اصل کتاب است و شیخ مفید پس از تالیف اوایل المقالات، این قسمت را به درخواست سید مرتضی به آن افزوده است.
شیخ مفید کتاب دیگری با عنوان «الاعلام فیما اتفقت الامامیه علیه من الاحکام» نگاشته است که در زمینه احکام شرع بوده و صبغه فقهی دارد و به عنوان تکمله ای برای کتاب اوائل به نگارش در آمده است. ولی به دلیل اهمیت مباحث کلامی و اعتقادی همواره این دو کتاب به طور مجزا و مستقل از هم چاپ شده است.
نکته شایان توجه درباره کتاب اوائل المقالات شیخ مفید این است که کتاب وی از لحاظ عنوان و نام نیز منحصر به فرد است و سایر کتاب ها که در زمینه بررسی نظرات و اختلاف های فرقه های گوناگون نوشته شده اند یا فقط با عنوان الاوائل شناخته شده اند و یا دارای عنوان «المقالات» است که نباید با کتاب بی نظیر شیخ مفید اشتباه شوند.
کتاب های همنام اوائل المقالات:
1 ـ اوائل الادله و مقالات الاسلامیین که هر دو توسط ابوالقاسم عبدالله بن احمد کعبی معتزلی (319 ق) تالیف شده است.
2 ـ المقالات و الفرق نوشته ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعری قمی (م 300 ق).
3 ـ المقالات فی اصول الدیانات که توسط ابوالحسن مسعودی (م 346 ق) نوشته شده است.
نکته قابل توجه:
نکته پایانی اینکه برخی از دانشمندان متاخر مثل سدید الدین محمود حمصی رازی مطالب این کتاب را در آثار خود مورد نقد و بررسی قرار داده اند و علاوه بر این، تعلیقه ها و حواشی گوناگونی توسط علمای شیعه بر آن نوشته شده است مانند تعلیقه علامه حلی و محقق اردبیلی.
کتاب «اوائل المقالات» بارها در کشورهای اسلامی مثل ایران، هند، عراق و لبنان به چاپ رسیده و اخیرا توسط کنگره بزرگداشت هزاره شیخ مفید و در ذیل جلد چهارم مجموعه مصنّفات وی چاپ شده است.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.