آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

به اعتقاد شيعه و اهل سنت آيه 67 سوره مائده درباره حادثه غدير نازل شده است. با اتمام حج و بازگشت حاجيان، به دستور پيك وحي مسلمانان در غدير خم توقف كردند و بعد از نماز، پيامبر(ص) خطبه اي خواند و از مردم خواست كه بگويند چه كسي اولي به انفسشان است؟ همه گفتند: خدا و رسولش. آنگاه فرمود: هر كس من مولاي اويم علي نيز مولاي اوست. سپس مسلمانان به حضرت علي(ع) تبريك گفتند؛ این واقعه بر بعضی بسیار گران آمد تا آنجا که نعمان بن حارث از ناحيه خدا درخواست عذاب كرد و سنگي از آسمان آمد و او را كشت.

قرآن در سوره «مائده»، آيه 67 مي فرمايد: «يا اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغ ما اُنْزِل اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ اِنَّ اللّهَ لايَهْدِى الْقَوْمَ الْكافِرينَ»؛ (اى پيامبر! آنچه را از سوى پروردگارت نازل شده است به طور كامل [به مردم برسان] و اگر نكنى رسالت او را انجام نداده اى و خداوند تو را از [خطرهاى احتمالى] مردم نگاه مى دارد و خداوند جمعيتِ كافران لجوج را هدايت نمى كند).
در كتاب هاى بسيارى از دانشمندان اهل تسنن (و همه كتب معروف شيعه) اعم از تفسير و حديث و تاريخ آمده است كه آيه فوق در شأن حضرت علي(عليه السلام) نازل شده است. اين روايات را گروه زيادى از صحابه، از جمله «ابوسعيد خُدرى»، «زيد بن ارقم»، «جابر بن عبدالله انصارى»، «ابن عباس»، «بُراء بن عازب»، «حُذيفه»، «ابوهريره»، «ابن مسعود» و «عامر بن ليلى» نقل كرده اند و در روايات آنها آمده است كه اين آيه درباره حضرت علي(عليه السلام) و داستان روز غدير نازل شده است. جالب اينكه بعضي از اين روايات از طرق متعدد نقل شده از جمله:
حديث ابو سعيد خُدرى از يازده طريق، حديث ابن عباس نيز از يازده طريق و حديث براء بن عازب از سه طريق نقل شده است. از جمله كسانى كه اين احاديث را (به طور وسيع يا به اجمال) در كتاب هاى خود آورده اند، دانشمندان معروف زيرند:
حافظ ابو نعيم اصفهانى در كتاب «مَا نُزِّلَ مِنَ الْقُرآن فِى عَلِىٍّ» (به نقل از الخصائص، ص 29)، «ابوالحسن واحدى نيشابورى» در «اسباب النزول»، ص 150، «ابن عساكر شافعى» (به نقل از الدّر المنثور، ج 2 ، ص 298)، «فخر رازى» در «تفسير كبير»، ج 3، ص 636، «ابو اسحاق حموينى» در «فرائد السمطين» (مخطوط)، «ابن صباغ مالكى» در «فصول المهمه»، ص 27، «جلال الدين سيوطى» در «الدر المنثور»، ج 2، ص 298، «قاضى شوكانى» در «فتح القدير»، ج 3، ص 57‌، «شهاب الدين آلوسى شافعى» در «روح المعانى»، ج 6، ص 172، «شيخ سليمان قندوزى حنفى» در «ينابيع الموده»، ص 120، «بدرالدين حنفى» در «عمدة القارى فى شرح صحيح البخارى»، ج 8، ص 584،‌ «شيخ محمد عبده مصرى» در «تفسير المنار»، ج 6، ص 463، «حافظ ابن مردويه» (متوفى 418 هـ ق) (بنا به نقل از سيوطى در الدر المنثور) و جمع كثيرى ديگر.
البته نبايد فراموش كرد كه بعضى از دانشمندان فوق در عين اينكه روايت و شأن نزول را نقل كرده اند به سادگى از كنار آن گذشته، يا به نقد آن پرداخته اند. (البته ما در تألیفات خود دلایل این کار را ذکر نموده ایم و سخنان شان را بطور دقيق مورد بررسى قرار داده ایم).
جريان غدير
از بحث گذشته به طور اجمال استفاده شد كه اين آيه مطابق شواهد بي شمار درباره امام علي(عليه السلام) نازل شده است و رواياتى كه در اين زمينه در كتب معروف اهل سنت ـ تا چه رسد به كتب شيعه ـ نقل شده بيش از آن است كه كسى بتواند آنها را انكار كند. علاوه بر روايات فوق، روايات فراوان ديگرى داريم كه با صراحت مى گويد: اين آيه در جريان غدير خم و خطبه پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) و معرفى حضرت علي(عليه السلام) به عنوان وصى و ولى نقل شده است و عدد آنها به مراتب بيش از روايات گذشته است تا آنجا كه محقق بزرگ علامه امينى در كتاب «الغدير»، حديث غدير را از 110 نفر از صحابه و ياران پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) با اسناد و مدارك زنده نقل مى كند و همچنين از 84 نفر از تابعين و 360 دانشمند و مؤلف معروف اسلامى.
هر شخص بى نظرى نگاهى به مجموعه اين اسناد و مدارك بياندازد يقين پيدا مى كند كه حديث غدير از قطعى ترين روايات اسلامى و مصداق روشنى از حديث متواتر است و به راستى اگر كسى در تواتر آن شك كند، بايد به هيچ حديث متواترى اعتقاد نداشته باشد.
و از آنجا كه ورود در اين بحث به طور گسترده، ما را از هدف خود در اين نوشتار دور مى كند، در مورد اسناد حديث و شأن نزول آيه به همين مقدار قناعت كرده، به سراغ محتواى حديث مى رويم و كسانى را كه مى خواهند مطالعه وسيع ترى روى اسناد حديث داشته باشند به كتاب هاى زير ارجاع مى دهيم:
1. كتاب نفيس «الغدير»، جلد اول.
2. «احقاق الحق»، نوشته علامه بزرگوار قاضى نور الله شوشترى با شروح مبسوط آيت الله نجفى، جلد دوم، سوم، چهاردهم و بيستم.
3. «المراجعات»، مرحوم سيد شرف الدين عاملى.
4. «عبقات الانوار»، نوشته عالم بزرگوار مير حامد حسين هندى (بهتر اين است به خلاصه عبقات، جلد 7 و 8 و 9 مراجعه شود).
5. «دلائل الصدق»، نوشته عالم بزرگوار مرحوم مظفر، جلد دوم.
محتواى روايات غدير
در اينجا فشرده جريان غدير را - كه از مجموعه روايات فوق استفاده مى شود - مى آوريم: (البته در بعضى از روايات، اين داستان به طور مفصل و طولانى و بعضى مختصر و كوتاه آمده و در بعضى تنها به گوشه اى از داستان و بعضى به گوشه ديگر اشاره شده و از مجموع چنين استفاده مى شود كه در آخرين سال عمر پيامبر اكرم(صلی الله عليه و آله و سلم) مراسم حجة الوداع، با شكوه هر چه تمامتر در حضور پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) به پايان رسيد، قلبها در هاله اى از روحانيت فرو رفته بود و لذت معنوى اين عبادت بزرگ هنوز در ذائقه جانها انعكاس داشت. ياران پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) كه عدد آنها فوق العاده زياد بود، از خوشحالىِ درك اين فيض و سعادت بزرگ در پوست [خود] نمى گنجيدند.(1) نه تنها مردم مدينه در اين سفر، پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) را همراهى مى كردند؛ بلكه مسلمانان نقاط مختلف شبه جزيره عربستان نيز براى كسب يك افتخار تاريخى بزرگ به همراه پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) بودند. آفتاب حجاز، آتش بر كوهها و دره ها مى پاشيد؛ امّا شيرينى اين سفر روحانى بى نظير، همه چيز را آسان مى كرد، ظهر نزديك شده بود، كم كم سرزمين جُحفه و سپس بيابان هاى خشك و سوزان «غدير خم» از دور نمايان مى شد. اينجا در حقيقت چهار راهى است كه مردمِ سرزمينِ حجاز را از هم جدا مى كند، راهى به سوى مدينه در شمال، راهى به سوى عراق در شرق، راهى به سوى غرب و سرزمين مصر و راهى به سوى سرزمين يمن در جنوب پيش مى رود و در همين جا بايد آخرين خاطره و مهمترين فصل اين سفر بزرگ انجام پذيرد و مسلمانان با دريافت آخرين دستور كه در حقيقت نقطه پايانى در مأموريت هاى موفقيت آميز پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) بود از هم جدا شوند.
روز پنجشنبه سال دهم هجرت بود و درست هشت روز از عيد قربان مى گذشت، ناگهان دستور توقف از طرف پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) به همراهان داده شد، مسلمانان با صداى بلند، آنهايى را كه در پيشاپيش قافله در حركت بودند به بازگشت دعوت كردند و مهلت دادند تا عقب افتادگان نيز برسند، خورشيد از خط نصف النهار گذشت، مؤذّن پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) با صداى اللّه اكبر مردم را به نماز ظهر دعوت كرد، مردم به سرعت آماده نماز مى شدند؛ امّا هوا به قدرى داغ بود كه بعضى مجبور بودند، قسمتى از عباى خود را به زير پا و طرف ديگر آن را به روى سر بيفكنند، در غير اين صورت ريگ هاى داغ بيابان و اشعه آفتاب، پا و سر آنها را ناراحت مى كرد. نه سايبانى در صحرا به چشم مى خورد و نه سبزه و گياه و درختى، جز تعدادى درخت لخت و عريان بيابانى كه با گرما، با سرسختى مبارزه مى كرد. جمعى به همين چند درخت پناه بردند، پارچه اى بر يكى از اين درختان برهنه افكندند و سايبانى براى پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) ترتيب دادند؛ ولى بادهاى داغ به زير اين سايبان مى خزيد و گرماى سوزان آفتاب را در زير آن پخش مى كرد. نماز ظهر تمام شد. مسلمانان تصميم داشتند فوراً به خيمه هاى كوچكى كه با خود حمل مى كردند پناهنده شوند، ولى پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) به آنها اطلاع داد كه همه بايد براى شنيدن يك پيام تازه الهى - كه در ضمن خطبه مفصلى بيان مى شد - خود را آماده كنند. كسانى كه از پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) فاصله داشتند قيافه ملكوتى او را در لابلاى جمعيّت نمى توانستند مشاهده كنند. لذا منبرى از جهاز شتران ترتيب داده شد و پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) بر فراز آن قرار گرفت و نخست، حمد و سپاس پروردگار را بجا آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم را مخاطب ساخت و چنين فرمود: «من به همين زودى دعوت خدا را اجابت كرده، از ميان شما مى روم. من مسئولم، شما هم مسئوليد. شما درباره من چگونه شهادت مى دهيد؟» مردم صدا بلند كردند و گفتند: «نَشْهَدُ اَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ جَهَدْتَ فَجَزاكَ اللّهُ خَيراً»؛ (ما گواهى مى دهيم تو وظيفه رسالت را ابلاغ كردى و شرط خيرخواهى را انجام دادى و آخرين تلاش و كوشش را در راه هدايت ما نمودى، خداوند ترا جزاى خير دهد). سپس فرمود: «آيا شما گواهى به يگانگى خدا و رسالت من و حقانيت روز رستاخيز و برانگيخته شدن مردگان در آن روز نمى دهيد؟!» همه گفتند: «آرى، گواهى مى دهيم». فرمود: «خداوندا گواه باش!....». بار ديگر فرمود: «اى مردم! آيا صداى مرا مى شنويد؟» ... گفتند: «آرى» و به دنبال آن، سكوت سراسر بيابان را فرا گرفت و جز صداى زمزمه باد، چيزى شنيده نمى شد. پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: «... اكنون بنگريد با اين دو چيزِ گرانمايه و گرانقدر كه در ميان شما به يادگار مى گذارم چه خواهيد كرد؟» يكى از ميان جمعيت صدا زد: «كدام دو چيز گرانمايه يا رسول الله؟!» پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) بلافاصله گفت: «اوّل ثقل اكبر، كتاب خداست كه يك سوى آن به دست پروردگار و سوى ديگرش در دست شماست، دست از دامن آن برنداريد تا گمراه نشويد و امّا دوّمين يادگار گرانقدر من خاندان منند و خداوندِ لطيفِ خبير به من خبر داده كه اين دو هرگز از هم جدا نشوند تا در بهشت به من بپيوندند، از اين دو پيشى نگيريد كه هلاك مى شويد و عقب نيفتيد كه باز هلاك خواهيد شد». ناگهان مردم ديدند پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) به اطراف خود نگاه كرد گويا كسى را جستجو مى كند و همين كه چشمش به حضرت علي(عليه السلام) افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند كرد، آنچنان كه سفيدى زير بغل هر دو نمايان شد و همه مردم او را ديدند و شناختند كه او همان افسر شكست ناپذير اسلام است، در اينجا صداى پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) رساتر و بلندتر شد و فرمود: «اَيُّهَا النّاسُ مَنْ اَوْلَى النَّاسِ بِالْمُؤمِنينَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ»؛ (چه كسى از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟!) گفتند: «خدا و پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) داناترند»، پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) گفت: «خدا، مولى و رهبر من است و من مولى و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم [و اراده من بر اراده آنها مقدم]». سپس فرمود: «فَمَنْ كُنْتُ مَولَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»؛ (هر كس من مولا و رهبر او هستم، على، مولا و رهبر او است) ـ و اين سخن را سه بار و به گفته بعضى از راويانِ حديث، چهار بار تكرار كرد و به دنبال آن، سر به سوى آسمان برداشت و عرض كرد: «اَللّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ اَحْبِبْ مَنْ اَحَبَّهُ وَ اَبْغِضْ مَنْ اَبْغَضَهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ اَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَيْثُ دَارَ»؛ (خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار، محبوب بدار آن كس كه او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن كس كه او را مبغوض دارد، يارانش را يارى كن و آنها را كه ترك ياريش كنند از يارى خويش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مكن). سپس فرمود: «اَلَا فَلْيَبْلُغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ»؛ (آگاه باشيد، همه حاضران وظيفه دارند اين خبر را به غائبان برسانند).
خطبه پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) به پايان رسيد، عرق از سر و روى پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) و حضرت علي(عليه السلام) و مردم فرو مى ريخت و هنوز صفوف جمعيت از هم متفرق نشده بود كه امين وحى خدا نازل شد و اين آيه را بر پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) خواند: «اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...»؛ (امروز آئين شما را كامل و نعمت خود را بر شما تمام كردم). پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: «اَللّهُ اَكْبَرُ، اَللّهُ اَكْبَرُ عَلَى اِكْمَالِ الدِّينِ وَ اِتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسالَتِى وَ الْوِلَايَةِ لِعَلِىٍّ مِنْ بَعْدِي»؛ (خداوند بزرگ است، همان خدائى كه آيين خود را كامل و نعمت خود را بر ما تمام كرد و از نبوت و رسالت من و ولايت حضرت علي(عليه السلام) پس از من راضى و خشنود گشت).
در اين هنگام شور و غوغايى در ميان مردم افتاد و حضرت علي(عليه السلام) را به اين موقعيّت تبريك مى گفتند و از افراد سرشناسى كه به او تبريك مى گفتند ابوبكر و عمر بودند كه اين جمله را در حضور جمعيّت بر زبان جارى ساختند: «بَخٍّ بَخٍّ لَكَ يَا ابْنَ اَبِي طالِبٍ اَصْبَحْتَ وَ اَمْسَيْتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَا كُلِّ مُوْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ»؛ (آفرين بر تو باد، آفرين بر تو باد، اى فرزند ابوطالب! تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ايمان شدى).
در اين هنگام ابن عباس گفت: به خدا اين پيمان در گردن همه خواهد ماند و حسان بن ثابت شاعر معروف، از پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) اجازه خواست كه به اين مناسبت اشعارى بسرايد، سپس اشعار معروف خود را چنين آغاز كرد:
«يُنادِيْهِمْ يَوْمَ الْغَدير نَبيُّهُمْ *** بِخُمٍّ وَ اَسْمِعْ بِالرَّسُولِ مُنادِياً
فَقالَ فَمَنْ مَوْلاكُمُ وَ نَبيُّكُمْ؟ *** فَقالُوا وَ لَمْ يَبْدُو هُناكَ التَّعامِيا:
اِلهكَ مَوْلانا وَ اَنْتَ نَبِيُّنا *** وَ لَمْ تَلْق مِنّا فى الْوَلايَةِ عاصِياً
فَقالَ لَهُ قُمْ يا عَلِيٌّ فَاِنَّنى *** رَضيتُكَ مِنْ بَعْدى اِماماً وَ هادِياً
فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا وَلِيُّهُ *** فَكُونُوا لَهُ اَتْباعَ صِدْق مُوالِيا
هُناكَ دَعا اَللّهُمَّ وَالِ وَلِيَّهُ *** وَ كُنْ لِلَّذى عادا عَليّاً مُعادِياً»(2)
يعنى: (پيامبر آنها در روز غدير در سرزمين خم به آنها ندا داد و چه ندا دهنده گرانقدرى!
فرمود: مولاى شما و پيامبر شما كيست؟ و آنها بدون چشم پوشى و اغماض صريحاً پاسخ گفتند:
خداى تو مولاى ماست و تو پيامبر مائى و ما از پذيرش ولايت تو سرپيچى نخواهيم كرد).
پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) به حضرت علي(عليه السلام) گفت: برخيز!؛ زيرا من تو را بعد از خودم امام و رهبر انتخاب كردم، و سپس فرمود: هر كس من مولا و رهبر اويم اين مرد، مولا و رهبر اوست؛ پس شما همه از سر صدق و راستى از او پيروى كنيد. در اين هنگام، پيامبر عرض كرد: بار الها! دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار....
اين بود خلاصه اى از حديث معروف غدير كه در كتب دانشمندان اهل تسنن و شيعه آمده است.
بررسى و تحليل تازه اى روى آيه تبليغ
ما اگر از تمام رواياتى كه درباره شأن نزول آيه فوق و همچنين رواياتى كه درباره داستان غدير آمده است صرف نظر كنيم و تنها به محتواى خود آيه و آيات بعد از آن، نظر دقيق بيفكنيم، مى توانيم از عمق اين آيات، وظيفه خود را در برابر مسئله خلافت و جانشينى پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) روشن سازيم.
توضيح اينكه: آيه فوق با تعبيرات مختلفى كه در آن وارد شده نشان مى دهد كه ناظر به مسئله اى است كه داراى سه ويژگى مهم بوده است:
1. مسئله اى كه از نظر اسلام فوق العاده اهميّت داشته است تا آنجا كه به پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) دستور داده مى شود آن را ابلاغ كند و اگر ابلاغ نكند رسالت پروردگار را ابلاغ نكرده است! و به تعبير ديگر چيزى بوده است همسنگ مسئله نبوّت، كه اگر انجام نشود، رسالت پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) ناتمام مى ماند! «وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ».
بديهى است منظور اين نيست كه اين يك دستور الهى معمولى بوده و هر دستور الهى اگر ابلاغ نشود رسالت او ابلاغ نشده است؛ زيرا اين سخن از قبيل توضيح واضح است و نيازى به بيان ندارد، در حالى كه ظاهر آيه اين است كه مسأله مورد نظر داراى اهميّت ويژه اى است كه با كيان رسالت و نبوّت گره خورده است.
2. اين مسئله حتماً مربوط به نماز و روزه و حجّ و جهاد و زكات و امثال آن از اركان تعليمات اسلام نبوده است؛ چرا كه آيه در سوره «مائده» است و مى دانيم سوره «مائده» آخرين سوره اى است كه بر پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) نازل شده (يا از آخرين سوره ها است) يعنى در اواخر عمر پربار پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) بوده كه تمام اركان مهم اسلام تبيين شده بود.(3)
3. تعبيرات آيه نشان مى دهد كه مسئله مورد نظر آيه، مسئله اى بوده است كه بعضى در برابر آن موضع گيرى سختى داشته اند تا آنجا كه ممكن بوده است، جان پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) به خاطر آن به خطر بيفتد و لذا خداوند، حمايت خاص خود را از پيامبرش در اين مورد به خصوص اعلام مى دارد و به او مى فرمايد: (خداوند، تو را از مردم [و خطرات احتمالى آنها] محفوظ مى دارد)؛ «وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ». سپس در پايان آيه تأكيد مى كند: (خداوند جمعيت كافران را هدايت نمى كند)؛ «اِنَّ اللّهَ لايَهْدِى الْقَومَ الْكَافِرينَ» و اين تعبير، خود نشانه ديگرى بر موضع گيرى هاى منفى جمعى از مخالفان است.
مجموع اين جهات سه گانه كه به خوبى از آيه به دست مى آيد نشان مى دهد كه منظور از آن، چيزى جز ابلاغ خلافت و جانشينى پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) نبوده است.
آرى تنها چنين چيزى مى تواند در اواخر عمر پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) مورد بحث و دقّت باشد، نه ساير اركان اسلام كه تا آن وقت تبيين شده بود و چنين چيزى است كه مى تواند همسنگ و همطراز رسالت باشد و چنين چيزى بوده كه اظهار آن ممكن بوده است مخالفت هايى را برانگيزد و بيم خطراتى در آن بوده است. هر تفسير ديگرى جز آنچه مربوط به مسئله ولايت و امامت و خلافت است براى آيه بالا گفته شود، با آن تناسبى ندارد.
شما تمام كلمات مفسرانى را كه خواسته اند محتواى آيه را به سوى مسائل ديگر منحرف كنند مشاهده كنيد، هيچ يك نتوانسته اند مطلبى كه در خور تأكيدات آيه باشد ارائه دهند و در واقع از تفسير آن باز مانده اند.
* * *
توضيحات
الف): تفسير «ولايت» و «مولى» در «حديث غدير»
حديث متواتر غدير را اجمالاً دانستيم و جمله معروف پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) كه در همه كتب آمده است: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلَاهُ» حقايق بسيارى را روشن مى سازد؛ گرچه بسيارى از نويسندگان اهل سنّت اصرار دارند كه «مولى» را در اينجا به معنى «دوست و يار و ياور» تفسير كنند؛ زيرا يكى از معانى معروف «مولى» همين است.
ما هم قبول داريم كه يكى از معانى «مولى»، دوست و يار و ياور است؛ ولى قرائن متعدّدى در كار است كه نشان مى دهد «مولى» در حديث بالا به معنى «وليّ و سرپرست» و «رهبر» مى باشد، اين قرائن به طور فشرده چنين است:
1. مسأله دوستى حضرت علي(عليه السلام) با همه مؤمنان، مطلب مخفى و پنهان و پيچيده اى نبود كه نياز به اين همه تأكيد و بيان داشته باشد و احتياج به متوقف ساختن آن قافله عظيم در وسط بيابان خشك و سوزان و خطبه خواندن و گرفتن اعتراف هاى پى در پى از جمعيت داشته باشد. قرآن با صراحت مى گويد: «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ»(4)؛ (مؤمنان همه برادر يكديگرند) و در جاى ديگر مى فرمايد: «وَ الْمُؤمِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياءُ بَعْضٍ»(5)؛ (مردان مؤمن و زنان مؤمنه وليّ و يار يكديگرند).
خلاصه اينكه اخوّت اسلامى و دوستى مسلمانان با يكديگر از بديهى ترين مسائل اسلامى است كه از آغاز اسلام وجود داشت و پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) بارها آن را تبليغ كرد، بر آن تأكيد نهاد، به علاوه مسئله اى نبوده كه با اين لحن داغ در آيه بيان شود و پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) از افشاى آن، خطرى احساس كند. (دقت كنيد)
2. جمله «اَلَسْتُ اَوْلَى بِكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ»؛ (آيا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و اولى نيستم؟) كه در بسيارى از متون اين روايت آمده است هيچ تناسبى با بيان يك دوستى ساده ندارد؛ بلكه مى خواهد بگويد، همان اولويّت و اختيارى كه من نسبت به شما دارم و پيشوا و سرپرست شما هستم، براى حضرت علي(عليه السلام) ثابت است و هر گونه تفسيرى براى اين جمله غير از آنچه گفته شد دور از انصاف و واقع بينى است، مخصوصاً با توجّه به تعبير «مِنْ اَنْفُسِكُمْ»؛ (از خود شما [نسبت به شما اولى هستم]).
3. تبريك هايى كه از سوى مردم در اين واقعه تاريخى به حضرت علي(عليه السلام) گفته شد، مخصوصاً تبريكى كه «عمر» و «ابوبكر» به او گفتند، نشان مى دهد مسأله چيزى جز مسئله نصب خلافت نبوده است كه در خور تبريك و تهنيت باشد؛ زيرا اِعلام دوستى كه براى همه مسلمانان به طور عموم ثابت است تبريك ندارد.
در «مسند» امام احمد آمده است كه: عمر بعد از آن بيانات پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) به حضرت علي(عليه السلام) گفت: «هَنِيئاً يَابْنَ اَبيطالِبٍ اَصْبَحْتَ و اَمْسَيْتَ مَوْلَى كُلِّ مُوْمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ»(6)؛ (گوارا باد بر تو اى فرزند ابيطالب! صبح كردى و شام كردى در حالى كه مولاى هر مرد و زن با ايمان هستى!).
در تعبيرى كه فخر رازى در ذيل آيه «يا اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا اُنْزِلَ اِلَيْكَ» ذكر كرده مى خوانيم عمر گفت: «هَنيئاً لَكَ اَصْبَحْتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى كُلِّ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ» و به اين ترتيب عمر، او را مولاى خود و مولاى همه مؤمنان مى شمرد.
در «تاريخ بغداد» روايت به اين صورت آمده: «بَخٍّ بَخٍّ لَكَ يَابْنَ اَبيطالِبٍ! اَصْبَحْتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى كُلِّ مُسْلِمٍ»(7)؛ (آفرين آفرين بر تو اى فرزند ابوطالب! صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مسلمانى هستى) و در «فيض القدير» و «الصواعق» آمده است كه اين تبريك را ابوبكر و عمر هر دو به حضرت علي(عليه السلام) گفتند: «اَمْسَيْتَ يَابْنَ اَبيطالِبٍ مَوْلَا كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ».
ناگفته پيداست دوستى ساده اى كه ميان همه مؤمنان با يكديگر است چنين تشريفاتى ندارد و اين، جز با ولايت به معنى خلافت سازگار نيست.
4. اشعارى كه از «حسان بن ثابت» قبلاً نقل كرديم با آن مضمون و محتواى بلند و آن تعبيرات صريح و روشن، نيز گواه ديگرى بر اين مدّعا است و به اندازه كافى در اين مسأله گويا است. (بار ديگر آن اشعار را مطالعه فرمائيد)
* * *
ب): آيات ديگر قرآن در تأييد داستان غدير
بسيارى از مفسّران و راويان حديث در ذيل آيات آغاز سوره «معارج»: «سَئَلَ سائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِلْكافِرينَ لَيْسَ لَهُ دافِعٌ * مِنَ اللّهِ ذِى الْمَعارِجِ»؛ (تقاضا كننده اى تقاضاى عذابى كرد كه به وقوع پيوست * اين عذاب مخصوص كافران است و هيچ كس نمى تواند آن را دفع كند * از سوى خداوند ذى المعارج [خداوندى كه فرشتگانش به آسمانها صعود مى كنند])، شأن نزولى نقل كرده اند كه خلاصه اش چنين است: پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم)، حضرت علي(عليه السلام) را در غدير خم به خلافت منصوب كرد و درباره او گفت: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ» چيزى نگذشت كه خبر آن در اطراف پيچيد، «نعمان بن حارث فهرى» - كه از منافقان بود(8) - خدمت پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و عرض كرد: «تو به ما دستور دادى كه شهادت به يگانگى خدا و رسالت تو بدهيم ما هم شهادت داديم، سپس دستور به جهاد و حج و نماز و زكات دادى، همه اينها را پذيرفتيم؛ ولى به اينها راضى نشدى، تا اينكه اين جوان [اشاره به حضرت علي(عليه السلام)] را به جانشينى خود منصوب كردى و گفتى: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ» آيا اين كار از ناحيه خودت بوده يا از سوى خدا؟» پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: «قسم به خدايى كه معبودى جز او نيست، از ناحيه خدا است». «نعمان بن حارث» روى برگرداند و گفت: «خداوندا اگر اين سخن حق است و از ناحيه تو است، سنگى از آسمان بر ما بباران!»
ناگهان سنگى از آسمان بر سرش فرود آمد و او را كشت و اينجا بود كه آيه «سَئَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ» نازل گشت.
آنچه در بالا آمد مطابق روايتى است كه در «مجمع البيان» از ابوالقاسم حسكانى نقل شده است(9) و همين مضمون را بسيارى از مفسّران اهل سنّت و روات احاديث با تفاوت مختصرى نقل كرده اند مانند: قرطبى در تفسير معروفش(10)، آلوسى در تفسير «روح المعانى»(11) و ابو اسحاق ثعلبى در تفسيرش.(12)
علامه امينى در كتاب «الغدير»، اين روايت را از سى نفر از علماى اهل سنّت (با ذكر مدرك و عين عبارت) نقل مى كند، از جمله «سيره حلبى»، «فرائد السّمطين» حموينى، «دُرَرُ السّمطين» شيخ محمّد زرندى، «السراج المنير» شمس الدين شافعى، «شرح جامع الصغير» سيوطى و «تفسير غريب القرآن»، حافظ ابو عبيد هروى و «تفسير شفاء الصدور» ابوبكر نقّاش موصلى و كتاب هاى ديگر.(13)،(14)