آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

هرچند طبق آیات قرآن دین حق اسلام می باشد، اما پیروان سایر ادیان و عقاید که آگاهی به اسلام و حقانیت آن ندارند و همچنین کسانی که به خاطر بد فهمی و تمام نبودن حجّت بر آنها از پذیرفتن دین مبین اسلام سر باز زده اند، می توانند از پاداش اعمال نیک که با نیت بشر دوستانه انجام می دهند بهره ببرند؛ اینان در روز قیامت نزد خداوند معذورند و به تناسب صدق باطنى و نوع عقاید و رفتار، بهره‌ اى از سعادت برده و به درجه ‌اى از سعادت نایل خواهند شد.

خداوند متعال در آیات متعددی اسلام را تنها دین حق و صراط مستقیم معرفى مى‌ کند و خط بطلان بر عقاید سایر ادیان می کشد؛ از جمله در آیه 85 سوره مبارکه آل عمران چنین می فرماید: «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِى الْآخِرَهِ مِنَ الْخاسِرِینَ»؛ (و هر کس جز اسلام، دینى [دیگر] جوید، هرگز از وى پذیرفته نشود و وى در آخرت از زیانکاران است). در آیه 120 سوره مبارکه بقره نیز خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) تصریح می کند بر اینکه یهودیان و نصرانیان بر باطل به سر می برند و اگر از آن ها پیروی کنی هیچ یاوری در برابر خداوند متعال نخواهی داشت: «وَ لَنْ تَرْضى عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصارى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِى جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِىٍّ وَ لا نَصِیرٍ»؛ (هرگز یهودیان و ترسایان از تو راضى نمى‌شوند، مگر آنکه از کیش آنان پیروى کنى. بگو: در حقیقت، تنها هدایت خدا است که هدایت [واقعى‌] است و چنانچه پس از آن علمى که تو را حاصل شد، از هوس‌هاى آنان پیروى کنى، در برابر خدا سرور و یاورى نخواهى داشت).

بر این اساس بعضی ها سوال کرده اند: آیا ثواب فقط مختص اعمال مسلمین است یا اینکه به عمل غیر مسلمان نیز تعلق می گیرد؟ آیا به خدمات بشردوستانه و یا اختراعات مفید غیرمسلمانان اعم از دیندار و غیر دیندار نیز ثواب تعلق می گیرد و آیا آنها نیز اهل نجات خواهند بود؟

در پاسخ به سوالات فوق باید گفت:

اولا: از نظر جهان بینى اسلام، مطالعه نفس عمل به تنهائى کافى نیست، بلکه عمل به ضمیمه محرک، انگیزه و نیت آن ارزش دارد؛ زیرا با مراجعه به آیات و روایات اسلامی، تنها به عملی پاداش داده می شود که با انگیزه الهی و با اخلاص صورت گیرد؛ چنانکه در آیه 27 مائده می خوانیم: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ»؛ (خداوند عمل را از پرهیز کاران می پذیرد). یعنی کسی که کار مفیدی را برای بشر انجام داده امّا نیّتی انسانی و الهی نداشته، بلکه با انگیزه ارضاع حس کنجکاوی و حس ماجراجویی، ریا و شهرت طلبی، کسب محبوبیت اجتماعی دنیوی، کسب ثروت و قدرت انجام داده است، نزد خداوند مأجور نیست و ثواب خود را در دنیا با دست یابی به ثروت، قدرت، شهرت و احترام اجتماعی و... می گیرد. اگر او به این امور هم دست نیابد، به خاطر اینکه در نگاه و نیت او نه انسان و نه خدا جایگاهی ندارد، زیانکار خواهد بود. زیرا او فقط برای نفس و توهمات خود کار می کرد و حسابی با خداوند ندارد؛ چرا که غیر از خدا، مخلوقات خدا هم برای او ارزش نداشتند!

ثانیا: پاداش و عدم پاداش کسانی که مسلمان نیستند ولی نیکوکار و در حق آفریدگان خدا خدمتکار هستند، وجوهی دارد که باید به آن توجه کرد:
1. پاداش غیر مسلمانان جاهل و قاصر:
عده ای از غیر مسلمانان به خاطر جهل و بعضی شرایط که در آن زندگی می کنند، مانند اینکه دشمنان اسلام از نشر معارف زلال اسلام، جلوگیری می کنند و یا بخاطر بد فهمی و عدم اتمام حجت، دینی دیگری را بعنوان دین حق پذیرفته اند و نتوانسته‌ اند راه حقیقت و ایمان را آن چنان که باید دریابند. این گروه از غیر مسلمانان که در عدم ایمان شان معذور هستند، بعید نیست نسبت به اعمال صالحه که بر اساس عواطف پاک انسانى و از روی کمک به هم نوعان انجام داده باشند، متناسب حالشان پاداش داده شوند. این گروه که برای انجام کاری های نیک شان انگیزه هاى انسانى دارند و گاهى سالیان دراز از عمر خود را در گوشه لابراتوارها با نهایت فلاکت و محرومیت به سر مى برند، به امید اینکه خدمتى به [هم] نوع خود کنند و ارمغانى به جهان انسانیت تقدیم دارند، بدون شک پاداش مناسبى از خداوند عالِمِ عادل، دریافت خواهند داشت.
این پاداش ممکن است در دنیا باشد و ممکن است در جهان دیگر باشد؛ زیرا علاوه بر حکم عقل، ما هیچ دلیلى نداریم که آیه 90 سوره یوسف: «فَإِنَّ اللَّهَ لایُضِیعُ أَجْرَالْمُحْسِنِینَ»؛(بدرستی که خداوند اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند)، شامل این گونه اشخاص نشود. چنانکه ملاحظه می شود واژه محسنین به صورت مطلق آمده است و فقط به مؤمنان اطلاق نشده است؛ لذا مى بینیم در آیه 36 سوره یوسف برادران یوسف هنگامى که نزد او آمدند بى آنکه او را بشناسند و در حالى که او را عزیز مصر مى پنداشتند به او گفتند: «إِنَّا نَرَاک مِنَ الْمُحْسِنِینَ»؛ (ما ترا از نیکوکاران مى دانیم). از این گذشته آیات 7 و 8 سورله زلزله: «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»؛ (هرکس به اندازه سنگینى ذره اى کار نیک کند آن را مى بیند و هرکس به مقدار ذره اى کار بد کند آن را خواهد دید)، به وضوح شامل این گونه اشخاص مى شود.
در حدیثى از على بن یقطین از امام کاظم(علیه السلام) مى خوانیم: «در بنى اسرائیل مرد با ایمانى بود که همسایه کافرى داشت، مرد بى ایمان نسبت به همسایه با ایمان خود نیک رفتارى مى کرد، وقتى که از دنیا رفت خدا براى او خانه اى بنا کرد که مانع از گرماى آتش شود... و به او گفته شد: این، به سبب نیک رفتاریت نسبت به همسایه مؤمنت مى باشد».(1)
و نیز از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) درباره عبدالله بن جدعان که از مشرکان معروف جاهلیت و از سران قریش بود چنین نقل شده: «کم عذابترین اهل جهنم ابن جدعان است، سؤال کردند یا رسول الله چرا؟ فرمود: «اِنَّهُ کَانَ یُطْعِمُ الطَّعَام»؛ (او گرسنگان را سیر مى کرد)».(2)
در روایت دیگرى مى خوانیم که پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) به عدى بن حاتم (فرزند حاتم طائى) فرمود: «دُفِعَ عَنْ اَبِیکَ الْعَذَابُ الشَّدِیدُ بِسَخَاءِ نَفْسِهِ»؛ (خداوند عذاب شدید را از پدرت به خاطر جود و بخشش او برداشت)(3)؛ بنابر این مسأله «قبولى اعمال»، مطلبى است و پاداشِ مناسب داشتن مطلب دیگر، به همین جهت مشهور در میان دانشمندان اسلام این است که مثلاً نماز بدون حضور قلب و یا با ارتکاب بعضى از گناهان مانند غیبت، مقبول درگاه خدا نیست، با اینکه مى دانیم چنین نمازى شرعاً صحیح است و اطاعت فرمان خدا است و انجام وظیفه محسوب مى شود و مسلم است که اطاعتِ فرمان خدا بدون پاداش نخواهد بود.

2. پاداش غیر مسلمانان معاند و متکبر:
دسته ای دیگر از غیر مسلمانان نیز وجود دارند، که معاند، متکبر و حق ستیز می باشند؛ به بیان دیگر عده ای از غیر مسلمانان هستند که راه حق برایشان آشکار می باشد و مى ‌توانستند به خوبى آن را باز شناسند و به آن ایمان آورند؛ اما در برابر حق از روى عمد و علم به مبارزه و پیکار بر می خیزند و بر گمراهى خود از روی تعصب و لجاجت اصرار می ورزند. این گروه، هیچ عمل نیکى برایشان سودمند نیست و خداوند متعال در باره این گروه در آیه 105سوره کهف چنین می فرماید: «أُولئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْنا»؛ (آنها کسانى هستند که به آیات پروردگارشان و لقاى او کافر شدند؛ به همین جهت، اعمالشان حبط و نابود شد! از این رو روز قیامت، میزانى براى آنها برپا نخواهیم کرد).