آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: بسیاری از مفسرین منظور از «رب» در عبارت «إِنَّهُ‏ رَبِّي» را خداوند دانسته اند.   ثانیا: بر فرضی که حضرت یوسف(ع) در این عبارت عزیز مصر را اراده کرده باشد، تعبیر او اشکالی ندارد؛ زیرا این واژه مختصّ به پروردگار نیست و برای غیر خداوند نیز بکار می رود؛ چنانکه این واژه، در آیات و روایات دیگری به غیر خداوند اطلاق شده است.

معنی لغوی واژه «ربّ»:
واژه «ربّ» از ریشه ی «ر ب ب» به معناى تربيت و سوق دادن چيزى به سوى كمال است.(1) البته معانی دیگری نیز برای آن بیان شده است، ولى همان‏گونه كه در «التحقيق» آمده، همه آنها به يك معنا باز مى گردد؛ و آن عبارت است از: «سوق دادن چيزى به سوى كمال، و رفع نقايص در جهات مختلف مادّى و معنوى»؛ از آنجا كه اقدام به چنين كارى با مفاهيم ديگرى مانند: اصلاح، تدبير، حكومت، مالكيّت، مصاحبت، سيادت، اجتماع، تعليم و تغذيه همراه است، به هر يك از اين معانى نيز اطلاق شده است.(2) به همين دليل، كتب لغت‏ معانى متعدّدى براى آن ذكر كرده اند. در لسان العرب آمده است كه «ربّ‏» علاوه بر اين‏كه بر ذات پاك خداوند اطلاق مى‏ شود به معناى مالك و آقا، و مدبّر، مربّى، قيّم، مُنعِم، نيز آمده است.(3) جان سخن اين‏كه: اين واژه در اصل به همان معناى پرورش و تربيت و سوق به كمال است و سپس به معانى ملازم آن نيز اطلاق شده است.(4)
اما کاربرد «ربّ» بطور مطلق و یا به همراه «ال» فقط بر خداوند اطلاق مي گردد كه متكفّل به اصلاح موجودات است و اطلاق آن بر غیر خدا همراه با اضافه می آید.(5) البته در جاهلیت «الرب» ـ با الف و لام ـ نیز به معنای مَلِک و مولی به کار می­ رفته است و این کاربرد در اشعار جاهلی مشهود است، چنانکه حارث بن حلزه اینگونه سروده است: و هُوَ الرَّبُّ و الشَّهِيدُ عَلَى يَوْمِ *** الحِيارَيْنِ وَ البَلَاءُ بَلاء(6)
طبرسى نیز در تفسير سوره حمد چند معنى از جمله: رئيس، مطاع مالك، صاحب (رفيق)، مربّى و مصلح براى «ربّ» نقل كرده و می گويد: آن مشتق از تربیت است و اين كلمه بطور اطلاق جز به خدا گفته نمي شود و در غير خدا مقيّد مي آيد. مثل: «ربّ الدار»، «ربّ الضيعة».
منظور از «رب الدار» یعنی مالک و صاحب دار، و اینکه در دعا می خوانیم: «وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ وَلَدٍ يَكُونُ عَلَيَ‏ رَبّاً»(7)، یعنی پناه می برم به خدا از فرزندی که بر من سروری کند و ربّ من باشد.
در حديث «أَشراط الساعة» نیز این واژه به معنای «مولا» بکار رفته است. آنجا که می خوانیم: «و أَن تَلِدَ الأَمَةُ رَبَّها»، یعنی (کنیز برای سید و مولای خود فرزندی به دنیا آورد).(8)
قابل توجه است که در برخی از روایات خدای یکتا با تعبیر «رب الأرباب» معرفی شده است؛ چنانکه در دعاى 48 صحيفه سجادیه آمده است: «اللّهُمّ لَكَ الْحَمْدُ بَدِيعَ السّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ، ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ، رَبّ الْأَرْبَابِ». در دعای امام سجاد(علیه السلام) در شب قدر نیز می خوانیم: «أَنْتَ نُورُ النُّورِ وَ رَبُ‏ الْأَرْبَابِ‏ أَحَطْتَ‏ بِجَمِيعِ‏ الْأُمُور».(9) همچنین در مناجاتی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «يَا اللَّهُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ يَا مَالِكَ الْمُلْكِ وَ رَبَ‏ الْأَرْبَابِ‏ وَ سَيِّدَ السَّادَات‏».(10) راغب مي گويد: اگر قرار باشد «ربّ» فقط به خدا اطلاق شود لازم بود كه جمع بسته نشود.(11)
با این توضیحات روشن می شود که واژه «ربّ» به غیر خدا هم اطلاق می شود؛ و معنای لغوی آن عمومیّت دارد.
بررسی کلام حضرت یوسف(علیه السلام):
در آیه 23 سوره يوسف می خوانیم که ایشان وقتی با درخواست زلیخا مواجه شد، فرمود: «مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ‏ رَبِّي‏ أَحْسَنَ‏ مَثْوَاى‏َ إِنَّهُ لَايُفْلِحُ الظَّالِمُون‏»؛ (پناه مى برم به خدا! او صاحب نعمت من است؛ مقام مرا گرامى داشته [آيا ممكن است به او ظلم و خيانت كنم؟!] به يقين ستمكاران رستگار نمى شوند).
اوّلا: در اینکه ضمیر «هاء» در «إِنَّهُ‏ رَبِّي» به «خداوند» برمی گردد یا به «عزیز مصر»، بین مفسران اختلاف است؛ بسیاری از مفسرین از جمله علامه طباطبائی معتقدند که ضمیر به «عزیز مصر» برنمی گردد.(12) زیرا يوسف هرگز عزيز مصر را «ربّ» خود تصوّر نمی کرد و خود را آزاد و غير مملوك مى دانست، هر چند مردم بر حسب ظاهر او را برده تصور مى كردند؛ به شهادت اينكه در زندان به آن برده اى كه رفيقش بود گفت: «اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ»؛(13) و همچنین به فرستاده پادشاه گفت: «ارْجِعْ إِلى‏ رَبِّكَ»(14) و هيچ جا تعبير به «رَبّى» نکرد.(15)
ثانیا: شبهه زمانی وارد است که «عزیز مصر» مرجع ضمیر واقع شود. امّا بر فرضی که ضمیر در «إِنَّهُ‏ رَبِّي» به «عزیز مصر» برگردد، چنانکه آلوسی در «روح المعانی» آن را به عنوان یک احتمال بیان کرده است(16)؛ در این صورت باز هم سخن حضرت یوسف(علیه السلام) تعبیر شرک آمیزی نخواهد بود. زیرا همانطور که بیان شد واژه «ربّ» در مورد غیر خدا هم استعمال می شود و مقصود از «ربّ» در اینجا «پروردگار آفریننده» نمی باشد. چنانکه در آيات و روایات دیگری نیز «ربّ» بر غير خداوند اطلاق شده است.